M. Y. Ayupova

U y g ‘u n la s h g a n -a k s e ttir u v c h i n u tq
b o s q ic h id a tu rli m a tn la r
q o ‘llaniladi: yod olingan m ashhur ertaklar, savol va javoblar, notanish 
ertak, hikoyalar.
N u tq m ashg‘ulotlari xonada yoki uyda logoped yoki o ta-o n a lar bilan 
o'tkaziladi. A gar m ashg'ulotga begona kishilar, tengdoshlari tak lif qilinsa 
sharoit m urakkablashadi.
Logopedik ishda keyingi qadam — nutqning savol-javob bosqichidir. 
Bu davrda bola nam u n alar b o 'y ich a iboralarni takrorlashdan asta-sekin 
ozod b o'ladi va m ustaqil nutqiy m uloqotda dastlabki yutuqlarga erisha 
boshlaydi. Aks ettirilgan javoblardan boshlash maqsadga muvofiqdir, katta 
odam savol beradi va o 'zi javob beradi, bola javobni takrorlaydi. A sta- 
sekin savollarga qisqa javoblardan bola birm uncha m urakkablariga o 'tad i. 
Bola ilgari olgan nam unalaridan foydalangan holda m urakkab gaplarni 
m ustaqil to 'zish g a o'rganadi. N utqiy m ashqlarning s u n ’iyligini oldini 
olish uchun ularni bolaning kundalik hayoti va dastur m ateriali bilan 
bog'Iiq turli xil m ateriallarning o 'z id a o'tkazish kerak: rasm lar bo 'y ich a 
savollar, ertak yoki hikoya m azm uni bo 'y ich a savollar, o'y in jarayoni 
bo'yicha savollar va boshqalar.
Faoliyatning turli ko'rinishlarini savollar bilan birga olib b orm o q
foydalidir (u m u m ta ’lim m ashg'ulotlarida tashqil qilinuvchi faoliyatlar): 
atrofdagilarni kuzatish, m ehnat, qurish-yasash, rasm chizish, o 'yin cho qlar 
bilan o'ynaladigan o 'yinlar va boshqalar.
D astlab bolaning javoblari uni oddiy harakatlarini, hozirgi za m o nd a 
ishlangan sodda kuzatishlarini aks ettiradi (m en uy chizyapm an, stolda 
olm alari bilan vaza turibdi).
S o 'n g o 'tg a n z a m o n d a , tu g a lla n g a n h a ra k a tla r yoki b ajarilg an
kuzatishlarni aks ettiradi. (M en k ech a otam bilan hayvonot bog 'ig a 
bordim . Biz u yerda tim sohlarni k o 'rdik.) Va nihoyat, kelasi zam o n d a, 
ko'z lagan harakatlari haqida (Biz hozir bog'ga boram iz. Biz bekinm achoq 
o'ynaym iz). Bu holda, aniq fahm lashdan va o'zinin g bevosita kuzatuvlari 
va harakatlarini uzatishdan bola um um lashtiruvchi xulosalarga, taxm in 
qilingan vaziyatlar va harakatlarni t a ’riflab berishga o'tadi.
T urli m a sh g 'u lo tla r bolalarga to 'g 'r i nutq m alakalarini o 'z in in g
kundalik hayotiga o'tkazishga yordam beradi.
A gar bola duduqlansa, javobni yetarlicha baland talaffuz etilm aganini 
bahona qilib (yoki haddan tashqari tez, yoki tushunarsiz), undan iborani 
yana takrorlab berish iltimos qilinadi. Agar nutqiy tortishish kuchli bo'lib, 
bola uni d arh o l b a rta ra f etolm asa, ibora tuzilishini to 'g 'rila s h yoki 
o'zgartirishga im kon beruvchi aniq yordam chi savolni berish m aqsadga 
m uvofiqdir.
N u tq iy m ashqlarni tanlashda, nutqiy tortishishlarning oldini olish
359

---

yoki o ‘z vaqtida yordam ga kelishni bilish uchun qanday h olatlarda (qiyin 
tovushlar, ibora boshi, sharoit) bolada nutqiy to rtish ishlar nam oyon 
bo'lishi mumkinligini yaxshi bilish lozim. N utqiy tortishishlarning butunlay 
yo'qligi, duduqlanuvchi bola bilan olib boriladigan va yaxshi tayyorlangan 
m ashg'ulot ko'rsatkichi bo'lib xizmat qiladi.
Bola oddiy savollarga erkin javob berishga o 'rg an g an d an so'ng , 
m ashg'ulotlarda hikoya va qayta hikoya qilishlar qo'llaniladi. Hikoya 
qilish va hikoyalarga, savollardan javoblarga o 'tish da ketm a-ketlikka rioya 
qilgan holda logoped dastlab bolaga rasm lar bo 'y ich a oddiy m ustaqil 
iboralarni tuzish va talaffuz qilishni taklif qiladi, so'ng yangi rasm bo'yicha 
savollar berish va ularga javob berish taklif qilinadi.
Oddiy iboralardan m azm un jihatdan bog'langan birm uncha murakkab 
iboralarga o 'tish m um kin, so'ng yaxshi tanish bo'lgan m atnni hikoya 
qilib berishga (ertaklar, hikoyalar), biroz notanish bo 'lg an m atnni hikoya 
qilishga (yaqindan yoki endi eshitganini), atrof hayotdagi alohida omillarni 
ifodalashga, o'zining sayri, ekskursiyasi, m ashg'ulotlari va h.k.lar haqidagi 
hikoyalarga o 'tish m um kin.
N utq shakllarining murakkablashuviga muvofiq m ashg'ulotlar sharoiti 
ham m urakkablashadi. M ashg'ulotlar nafaqat xonada yoki uyda, balki 
ulardan tashqarida ham o'tkaziladi. X onada ko'ch aga chiqishga, jam oa 
joylariga chiqishga tayyorgarlik ko'riladi, oldinda turgan ekskursiyaga 
tayyorlanadilar, logoped ta sa w u r qilingan yoki atrofdagi p redm etlar yoki 
h o d is a la r h a q id a sa v o lla r b e ra d i. M a sa la n : "S en o ld in g d a b in o
ko'ryapsanm i? U ning nechta qavati bor, tom i qanday rangda? Bugun 
havo qanday?". K eyinroq bu savollar m urakkablashadi, bola ko'rganlari, 
eshitganlari yoki bajarganlari haqida gapiradi va nihoyat suhbatda ishtirok 
etadi.
N utqiy m aterialni o'zlashtirgandan so'ng ekskursiyaga chiqiladi va 
bolaga aynan o 'sh a savollar beriladi.
X onadon tashqarisidagi m ashg'ulotlarda bola atrofdagi sharoit va 
odam larga xotirjam ta ’sirlanishga, uyalmaslikka va logoped savollariga 
t o 'g 'r i ja v o b b e rish g a va o 'z i ham sa v o lla r b e ris h g a o 'r g a n a d i. 
D u d u q lan u v c h i b o lalard a to 'g 'r i n u tq n i s h a k lla n tirish d a , x o n ad o n
ta s h q a r is id a g i m a s h g 'u lo tla r k a tta a h a m iy a tg a e g a d ir. B u n d a y
m ashg'ulotlarni to'g'ri baholay olmaslik shunga olib keladiki, bola xonada, 
ya’ni bola o'zi uchun odatdagi sharoitda m utlaqo erkin gapirishi m um kin, 
xonadan tashqarida esa uning nutqidagi tortishishlar saqlanib qolaveradi.
M ustahkam lovchi davr vazifalariga, bola tom on idan egallangan to 'g 'ri 
nutq m alakalari va nutqiy faoliyatning turli vaziyatlari va ko'rinishlarida 
o'zini tutish m alakalarini m ustahkam lash kiradi. Ichki istak ta’siri ostida 
bolada yuzaga keluvchi spontan nutq m ateriallarida, (atrofdagilarga savol, 
iltimos bilan m urojaat qilish, taassurotlar alm ashish) belgilangan vazifalar 
birm uncha faol amalga oshiriladi.
360

---

D uduqlanuvchi bola bilan olib boriladigan logopedik m ashg'ulotlarda 
lo g o p e d n in g is h tiro k etish darajasi a s ta -s e k in o 'z g a ra d i. B irin c h i 
bosqichlarda rahbar k o 'p gapiradi, oxirgi bosqichlarda — logopedning 
roli asosan nu tq m ashg'uloti mavzusini to 'g 'ri tanlashga, uning borishini 
yo'naltirishga va bolaning m ustaqil nutqiy faoliyatini nazorat qilishga 
qaratiladi. M a sh g 'u lo tla r asta-sekin suhbat xarakterini ola boshlaydi. 
(O 'tk azilg an k u n , ten g lan g a n ertak, to m o sh a qilingan k o 'rsa tu v va 
boshqalar haqida.)
K undalik h ay o td an olingan m avzulardagi ijodiy o 'y in lard a n keng 
foydalaniladi: "M ehm on", "Dasturxon atrofida", "Shifoxona qabulida", 
" D o 'k o n " , "O n a va q iz ” va b o sh q a la r, m a s h h u r e r ta k la r su jetig a 
sahnalashtirilgan o 'y in -d ram alard an foydalaniladi.
M ustahkam lash davrida logoped va ota-on alarning asosiy diqqati, 
bolaning m ashg'ulotlardan tashqarida qanday gapirayotganligiga qaratiladi. 
Shuning u ch u n sayrdagi suhbatda, uyda tushlikka tayyorgarlik vaqtida, 
ertalabki yuvinish vaqtida va h.k., qachon kerak bo'lsa, uni to 'g 'rilash
im konini q o 'ld a n boy bermaslik kerak.