|
Duduqlanish tasnifi
A m aldagi k o ‘p g in a ta sn ifla rd a m ak tab g a ch a ta rb iy a va m ak tab
yoshdagi bolalar duduqlanishining um um iy qonuniyatlari hisobga olinadi.
Tasniflashni yaratishga b o ig a n dastlabki urinishlar 1937-yilga taalluqlidir.
A. Allister (1937, 1958) duduqlanuvchi kishilami etiologik alomatlariga ko‘ra,
buzilishning tibbiy ko‘rinishini hisobga olib 4 guruhga ajratdi:
1) nu tq d a ishtirok etadigan a ’zolar tuzilishi yoki funksiyalaridagi
anom aliyalar bilan birga sodir b o ia d ig a n duduqlanish; 2) chapaqaylik
bilan b o g iiq holdagi duduqlanish; 3) taqlid bo'y icha duduqlanish; 4)
his-hayajonli beqarorlik va buzilishlar: logofobik, n o to ‘kislikni his etish
va boshqalar bilan birga kechadigan duduqlanish. F. Desujev (1957,
1963), Yu. B erendes (1963) ham duduqlanishni etiologik alom atlariga
ko ‘ra tasnifladilar.
Ye.S. N ik itin a va M .F . B runs (1939) d u d u q lan ish n i a n a to m ik -
fiziologik alom atga ko‘ra tasnifladilar. U lar ikki guruh bolalarni ajratishdi:
1) pallidar sindrom li bolalar — psixo-fiziologik to ‘xtab qolish, siqilish,
shaxsga oid buzilishlar, atrofdagilar bilan m unosabatdagi buzilishlar k o ‘zga
tashlanadi; bolalar g‘amgin b o iib qoladilar, o ‘yinlarda ishtirok etishmaydi;
2) eskirgan sindrom li bolalar — ularga psixofizik t o ‘xtab qolish, ruhiy-
asab buzilishlari xosdir. B unda b olalar h arak atch a n , jo n sa ra k , uzoq
duduqlanm aydigan b o ia d ila r, m uom alaga oson kirishadilar.
D uduqlanishni tibbiy alom atlarga ko‘ra tasniflash V.S. K ochergina
(1959), N.A. Vlasova (1958) va boshqalarning ilmiy ishlarida aks ettirilgan.
Ju m la d a n , V.S. K ochergina d u duqlanish oqibatid a o ‘zini tu tish
m uvozanati buzilgan bolalarni; o ‘zini tutish m uvozanatining buzilishi
erta yoshdan boshlangan va bu uning individual shaxsiy xususiyatlari
hisoblanadigan bolalarn i (d u d u q lan ish n in g rivojlanishi esa u larn in g
muvozanatsizligini va um um iy bolalar asabiyligi xususiyatlarining paydo
b o iish in i ta ’m inlaydi); shuningdek, kuchli q o ‘zg‘alishga ega b o ig a n
bolalarni ajratib ko ‘rsatadi. U larning anam nezida o n a qorn ida rivojlanish
borasida noxush sharoitlar, tu g ‘ma jarohatlar, som atik kasalliklar, o ‘tkir
va aso ra tli in feksiyalar, y u ra k -q o n to m iri k asallik lari, e n d o k rin la r
zaiflashuvi, distrofiyalar b o ia d i. V.S. K ochergina y an a shunday bolalarni
ajratib k o ‘rsatadiki, ularda duduqlanishning boshlanishiga q ad a r o g ir
nevroz alom atlari, isterik reaksiyaga moyillik b o ia d i.
N . A. Vlasova va E. N . G ertsenshteyn tak lif etgan tasnifda birinchi
navbatda duduqlanish shakli (tonik, klonik va aralash), ayrim etiologik
o m illa r , ik k ila m c h i ru h iy a lo m a tla r , lo g o p e d ik t a ’s i r e tis h n in g
muvaffaqiyatlilik darajasi hisobga olinadi.
335
Kichik yoshli duduqlanadigan bolalarni o ‘rganish A. F. Shelting (XX
asrning 50-yillari) tasnifida aks etgan. M o to rik a va nu tq rivojining
kechikishi doirasida paydo b o ia d ig a n , alaliya bilan b o g iiq , um um iy
b o 'sh ashuv, paylarning b o ‘shashishi holidagi, nevrotiklardagi kuchli
asabiylashuv, "tili chuchuklik" bilan m urakkablashgan duduqlanishlar
yuqoridagi tasnifga taalluqlidir.
0
‘sm irlar va kattalardagi duduqlanishni o ‘rganishga bag ish lang an
ilm iy ish lard a a sa b -ru h iy kasallan ish va d u d u q la n ish n in g m u h im
tom onlarining o'ziga xosligi o'rtasidagi b o g iiq lik ko'rsatib berilgan.
M .Ye. S hubert (1928) epillep to id psixopatlardagi (astenik ta n a
tuzilishi), psixosteniklardagi (aste n ik -atletik tip ), shizoidli shaxslar,
isteriyali kasallar, sikloid kom ponentli kishilardagi duduqlanishni tekshirdi.
M.S. Lebedinskiy, F.P. Yanovich, G .P . Platonova (1960) turli shaklli
nevroz hollaridagi; psix o p atlar va shaxsiyati p ato lo gik rivojlanishli
k is h i la r d a g i; m a r k a z iy n e rv s is te m a s i n in g t u r l i xil o r g a n ik
shikastlanishlaridagi duduqlanishni o ‘rgandilar.
N .M . A satian i, V .G . K azakov (1967, 1970) va b o sh q a la r o ‘z
tadqiqotlarida duduqlanishni har xil turdagi patologik guruh sifatida qarab
chiqadilar. U lar duduqlanishni 4 guruhga ajratishadi: turli genezlardagi
markaziy nerv sistemasi organik buzilishining rezidual k o ‘rinishi; nevrotik
zaiflashuvlar; psixopatiyalar; sust progradientli shizofreniya. Shunday qilib,
duduqlanishni tasniflash m asalalari turli nuqtayi n azarlardan k o 'rib
chiqiladi, am m o ularning har biri haqqoniy b o iib , o ‘z ilmiy asosiga
egadir.
D uduqlanishning tarqalganligi yosh, jins, faoliyat turi, yashash joyi
va boshqa om illar bilan shartli ravishda b o g ian g an d ir. U ko‘pincha 2
yosh bilan 4 yosh o ra lig id a, bolaning nutq funksional sistem asining jud a
samarali rivojlanishi va shaxsining shakllanishi davrida paydo b o ia d i.
Keyin duduqlanishga moyillik pasayadi, navbatdagi o ‘n yillik ichida (4
dan 14 gacha) duduqlanishning paydo b o lis h hodisasi taxm inan birinchi
uch yildagicha b o ia d i. D uduqlanishning kuchayishi yetakchi faoliyatning
alm ashinuvi (o'yin o'rniga o ‘qish), bolaga, uning nutqiy bilimiga b o ig a n
talabning ortishi, yaqin kishilar, tengdoshlari, ja m o a bilan b o iad ig an
m unosabatlarga ham shartli ravishda b o g ian g an d ir. D uduqlanish jinsiy
yetilish paytida ham zo ‘rayishi m um kin.
M aktabgacha tarbiya yoshidagi duduqlanuvchilar m iqdori 1,4% (K.P.
Bekker bo'yicha), 2% (M.Ye. Xvatsev bo'yicha); kichik yoshli o'quvchilar
orasida 1,6% (M. Sovak ta ’biricha)ni tashkil etadi. K atta yoshlilar orasidagi
duduqlanadiganlar ko'pi bilan 1% (M .Ye. Xvatsev bo'yicha). Qishloqda
yashaydigan bolalar orasidagi duduqlanuvchilar shahardagiga nisbatan
kam uchraydi. Ayrim m ualliflar duduqlanishning kuchayishiga iqlim
sharoitining (m asalan, kuzda va bahorda) ham t a ’sir ko'rsatishini e ’tirof
etishadi (M. Z eem an).
336
Do'stlaringiz bilan baham: |
