M. Y. Ayupova

Duduqlanish alomatlari
Rus tadqiqotchilari duduqlanishning turlicha tibbiy ko‘rinishlaridagi 
fiziologik va ruhiy k o 'rin is h la rn i an iq la b , fizio lo gik x arak terd ag i 
zaiflashuvni birlam chi hisoblashm oqda.
F iziologik zaiflashuvlar asosida d udu q lan u v ch i shaxsning ruhiy 
xususiyatlari shakllanadi, bu duduqlanishni yanada chuqurlashtiradi. Ruhiy 
o'zgarishlar k o 'pincha birinchi darajali aham iyat kasb etadi.
D u d u q lan ish n in g dastlabki to 'liq a lo m atlari I.A. Sikorskiyning 
"D u d u q lan ish " (1989 ) n o m li ilm iy ish id a k o 'rs a tib b erilg a n edi. 
Kishilarning turlicha yosh davrlaridagi duduqlanishning yuzaga kelishini 
M.Ye. Xvatsev, M . Z ee m an , E. Freshels, V.A. G ilyarovskiy, N .P. 
Tyapugin, S.S. Lyapidevskiy va boshqa ko'pchilik olim lar o'rganishdi. 
Hozirgi davrda alom atlam ing bir-biriga o'zaro yaqin m unosabatda b o ig an
ikkita guruhi ajratiladi: biologik (fiziologik) va ijtimoiy (psixologik).
Fiziologik 
alom atlariga nutqning hosil b o iish id a ishtirok etuvchi 
a ’zolarning tortishishi, M N S (m arkaziy nerv sistem asi) va jism oniy 
salom atligining, um um iy va nutq harakatlarining buzilishi kiradi. Psixik 
alomatlaiga — nutqda tutilish va his-hayajonli nutqning boshqa buzilishlari, 
nutqda qayd qilish fenom eni, logofobiyalar, nayrang ishlatish va boshqa 
ruhiy jih atlar kiradi.
N utq akti jarayonidagi muskul tortishishi duduqlanishning asosiy 
tashqi alomatlari sanaladi. Aslida muskul tortishi uch xil b o ia d i: klonik, 
tonik va aralash. Klonik muskul tortishish vaqtida tovush b o 'g 'in yoki 
so'z bir necha m arotaba takrorlanadi. (o -o -o -lm a, p a-p a-p a-p arta, n o n - 
non-non). Tonik muskul tortishish vaqtida esa, so 'z boshida to'xtalish 
ro'y beradi va tutilib gapiruvchi bir tovushdan, b o 'g 'in d a n va so'zdan 
ikkinchi tovushga, bo'g 'in g a va so'zga o'tolm aydi, uzoq to'xtalib qoladi. 
(...ol...m a, p...arta, ...n..on). U chinchi turi aralash — klo no -to nik yoki 
tono-klonik muskul tortishishi kuzatiladi. O datda, bunday tortishishlar 
bilan barcha nafas — tovush — artikulatsion apparat izdan chiqadi, zero 
uning h arakati b u tu n ishlayotgan m ark aziy nerv sistem asi o rq ali 
boshqariladi va nutq jarayonida ajralmagan bir butun a ’zo sifatida ishlaydi. 
Mavjud pay tortishishining ustunligiga qarab nutqning u yoki bu organlari: 
nafas olish, ovoz paychalarida va artikulatsion apparatida joylashadi.
Duduqlanish paytidagi nafas olishning buzilishi uchta shaklga ajraladi: 
ekspirator (tortishishli nafas chiqarish), inspirator (tortishishli nafas olish, 
ba’zida xirillash bilan) va respirator (tortishishli nafas olish va nafas 
chiqarish, ko'p hollarda so'zlam ing b o iin ish i bilan). Ovoz paychalari 
apparatidagi pay tortishishi quyidagi tarzda xarakterlanadi: birlashgan 
(tortishib birlashgan, tovush burm alari o 'z vaqtida yozilib ketm aydi — 
tovush birdaniga, yoxud klonik yoki cho'ziqli tortishish yuzaga keladi — 
m a’rash tusida uzilish ("o-o-olim ") yoki turtkiga xos unli tovush ("ooo")
330

---

hosil b o ‘ladi); ajralishgan (tovush tirqishi ochiq qoladi — bu holda butunlay 
sukut saqlash yoki shivirlagan nutq kuzatiladi); vokalga oid, bu bolalarga 
xosdir (dastlab I.A. Sikorskiy aniqlagan). Bolalar so‘zda unlilarni c h o ‘zib 
talaffuz qiladilar.
Artikulatsion ap p aratd a ushbu tortishishlar farq qilinadi — labga oid, 
tilga oid va yum shoq tanglayga oid. U lar k o 'pinch a portlovchi undosh 
tovush (q, k, g ‘, g, b, p, t, d) ni talaffuz qilishda tez nam oyon b o ia d i. 
B inobarin, eng m urakkab tovushlarning fonetik tabiati bilan b o g iiq
qiyinchiliklardan tashqari, gram m atik om illar — iboradagi so 'z holati, 
m atn n in g tuzilishi va b o sh q alar ham k a tta aham iyatga ega. B unda 
bayonning m azm unini hisobga olish lozim , zero, duduqlanish talaffuz 
qilinayotgan so 'zning sem antik va hissiyotli m urakkablashuviga yarasha 
kuchayadi: kishi yaxshi m a iu m b o ig a n narsani bayon qilishdan k o 'ra 
bahs va m unozaralar qilish chog'id a k o 'p ro q duduqlanadi. O 'q uv ch ilar 
y ax sh i ta y y o r la n g a n o 'q u v m a te r ia lin i a y tib b e r is h d a k a m ro q
duduqlanadilar. N u tq ritm i duduqlanishning tezligi borasida m uhim
aham iyat kasb etadi.
D uduqlanadigan bolalarning hayajonli nutqida fonetik-fonem atik va 
leksik-gram m atik buzilishlar ko'zga tashlanadi. M aktabgacha tarbiya 
yoshidagi duduqlanadigan bolalardagi fonetik-fonem atik buzilishlar 60,7%, 
kichik yoshli o'quvchilar orasida 43,1% , o 'rta yoshlilarda 14,9% va yuqori 
sinf o'quvchilarida 13,1 %ni tashkil qiladi. M aktabgacha tarbiya yoshidagi 
duduqlanuvchi bolalar orasida so 'z talaffuzining buzilishidan tashqari, 
x astalikning 34 foizi n u tq riv o jlan ish id a n , so 'z n in g yu zag a kelish 
m uddatidan, iborali nutqning shakllanishidan chetga og'ish sifatida qayd 
qilinadi.
Talaffuzdagi u rg'u, intonatsiya, ritm buziladi. N u tq asoslanm agan 
pauzalar, qaytariqlar bilan uzilib-uzilib chiqadi, jarangdorlik va talaffuz 
sur’ati, tovush kuchi, balandligi va shiradorligi duduqlanuvchining nutqiy 
maqsadi, em otsional holati bilan b o g iiq holda o'zgaradi.
D uduqlanish tu tib qolishining beq aro r tezligini o 'rg an ish to 'g 'r i 
nutqning saqlanib qolgan qismi haqidagi, saqlanib qolgan n u tq nin g nutq 
faoliyatidagi va nutq vaziyatidagi turli darajali m urakkabliklariga b o g iiq
ravishdagi ko'rsatkichini belgilash to'g'risidagi tushunchalarni asoslash 
uchun im koniyat yaratadi. Saqlangan nutq darajasini aniqlash logopedik 
ishning h ar bir bosqichidagi asosiy tuzatish vazifalari uch un m uhim
aham iyat kasb etadi.
D uduqlanishning paydo b o iish ig a um um iy va nutq m otorikasining 
turlicha buzilishlari xosdir. U la rz o 'ra k i (nutqiy tortishishlar, pay, b o 'y in , 
yuzdagi uchishlar) va ixtiyoriy tu tib qolish tarzida b o iis h i m um k in. 
D uduqlanuvchilar o'zlarining qiyin nutqini niqoblash yoki yengillashtirish 
m aqsadida bunday harakatlardan foydalanadilar.
U m um iy harakatlantiruvchi zo'riqish, harakatlarning siqiqligi yoki
331

---

harakatlantiruvchi kuchdagi bezovtalik, to ‘xtab qolish, yo‘nalishning izdan 
chiqishi yoki bo ‘shashuvchanlik, o'zgaruvchanlik ham tez-tez k o ‘zga 
tashlanib turadi. Ayrim tadqiqotchilar duduqlanishning am bidekstriya 
(chapaqaylik) bilan bog‘liqligini ko'rsatib o'tadilar.
XX 
asr boshlaridayoq T. G e p fn er va E. F ren els t a ’kidlashicha, 
"duduqlanishning spetsifik asosi" shunday psixik asoski, uning asosida 
nutqning zaiflashuvini idrok etish paydo b o ia d i. K eyinroq F. Shtokkert, 
Y u .A .F lo re n s k a y a , M .I .P a y k in , M .Y e .X v a tse v , A .M .S m irn o v a , 
N.A.Vlasova, N .I. Jinkin va boshqalar ham d ud uqlanuvchining o ‘z 
nuqsoniga b o ig a n e ’tibori bu nuqsonni kuchaytiruvchi rol o ‘ynashini 
qayd qilishgan.
0 ‘zining noto‘kisligini his etish nevrotik kasallikning rivojlanishida asosiy 
omillardan biri hisoblanadi. Xastalangan kishi o ‘zining kasallik alomatlariga 
qanchalik ko‘p e ’tibor bersa, u shunchalik zo‘rayib boraveradi. Natijada 
shunday o g ir ahvol paydo bo‘ladiki, bem or undan sira qutila olmaydi, 
kasallik alomati uning e ’tiborini chulg‘ab oladi. Buning oqibatida alom atlar 
yanada rivojlanadi va bemorning e’tiborini o ‘ziga yana ham ko‘proq jalb 
etadi. N .I. Jinkin duduqlanishni nutqning o ‘z -o ‘zidan boshqariluvining 
buzilishi sifatida qarab chiqar ekan, shunday ta ’kidlaydi, nutqning aks holini 
saqlashga urinish qanchalik kuchli b o isa va talaffuz qanchalik noto‘kis deb 
baholansa, n u tq n in g o ‘z - o ‘zidan boshqariluvi sh u n ch a lik d arajad a 
buzilaveradi. Bu holat bir necha qaytalanishidan so‘ng patologik shartli 
refleksga aylanadi va te z -te z nam oyon b o ia d i, bu holat endi nutq 
boshlanishidan oldin vujudga keladi. Bu sirkular jarayonga aylanadi.
D uduqlanish m uam m olari bilan sh u g ‘ullanuvchi ta d q iq o tc h ila r 
nuqsonga e ’tiborni jalb etish tushunchasi borasida turlicha qarashlarni 
keltiradilar: diqqat e ’tiborning alohida xususiyati (o ‘jarlik boshlovchilik, 
xiralik, e ’tib o rn in g jam langanligi), nu qson ni idrok etish, u haq id a 
tasavvurga ega b o iis h , unga nisbatan turlicha hissiyotli m unosabatda 
b o iis h (tashvishlanish, xavotirlanish, q o ‘rquvga tushish).
T u rli y o shdagi d u d u q la n u v c h ila r b ila n ish lash ta jrib a s ig a va 
psixologiyadagi sistemali yondashuvning um um iy prinsiplariga tayanib, 
e ’tiborni jalb etish hodisasi paydo bo iish va rivojlanishining ruhiy m odelini 
ruhiy jarayonlarning o ‘zaro integral munosabat lari, duduqlanuvchilardagi 
holati, xususiyati va ta ’sir qilishi nuqtayi nazaridan tassaw ur etish mum kin. 
D u d u q lan u v ch ilar va erkin g apiruvchilar orasidagi farq u yoki bu 
faoliyatning m ahsuldorlik darajasiga qarab em as, balki uning qanday 
o ‘tib borish xususiyatida ifodalanadi. Duduqlanuvchi bolalardagi nuqsonga 
nisbatan birinchi m arta beixtiyor his-hay ajo nli y o ‘n alishd a e ’tib o r 
berishdan boshlab bolada unga nisbatan o ‘z m unosabati shakllanadi. Bu 
esa d u d u q la n is h g a q arsh i m u s ta q il b e s a m a ra k u ra s h d a g i h issiy 
tashvishlanish ham da irodaviy kuch-g‘ayrat (harakat va ishlar) bilan 
bogiangan b o ia d i.
332

---

E ’tiborni jalb etish hodisasi tushunchasini m azkur holda quyidagicha 
ta ’riflash m um kin: bu duduqlangan odam ning barcha ruhiy faoliyatida 
obyektiv m avjud nutqiy nuqson (nutqiy tortishish)ning aks etishidir. Bu 
nutqiy qiyinchiliklar (yoki xalal, t o ‘sqinlik) va u bilan b o g iiq noxushliklar, 
o ‘zgaruvchan va ruhiy jarayonlar, duduqlanuvchining holati va xususiyati, 
uning ijtim oiy m uhit bilan o ‘zaro m unosabatlarida yuzaga keladigan 
voqealar haqidagi m a’lum otlarni olish va qayta ishlash jarayonlarining 
natijasidir.
N uqsonda qayd qilmaydigan turli darajalarning haqiqiy murakkabligini 
ifodalovchi m e ’y o rlarn i to p ish m u h im d ir. B unday m e ’y o r sifatid a 
duduqlanuvchining o ‘z nuqsoniga nisbatan his-hayajonli m unosabati 
borasidagi uchta variantdan (befarq, o 'rtacha-bosiq, um idsiz-m ushkul) 
va ularga qarshi irodaviy k u ch -g ‘ayrat sarflashning uchta variantidan 
(ularning yo'qligi, borligi va miyaga o ‘rnashib qoladigan x atti-harakat va 
h o la tg a o ‘tis h i) fo y d a la n is h m u m k in . S h u la r m u n o s a b a ti b ila n
duduqlanadigan kishilarni uch guruhga ajratish uchun "kasallikka diqqatni 
jalb qilish" atam asining kiritilishi o'rinlidir:
1. Kasallikka diqqatni jalb qilishning nolinchi darajasi: bolalar g o ‘yo 
o ‘z nuqsonini sezmaganday, u haqda o ‘ylamaydilar va tashvishlanmaydilar. 
Tortinish, o ‘zining n o to ‘g ‘ri nutqi xususida o ‘ylash, nuqsonni b a rta ra f 
etish uchun hech qanday urinishlar b o im ay d i.
2. Kasallikka diqqatning jalb qilishning m o ‘tadil darajasi: yuqori sin f 
o ‘quvchilari va o ‘sm irlar o ‘z n u q so n id a n tash v ish lan ad ilar, u n d a n
uyaladilar, duduqlanishni yashirishadi, turlicha xiyla ishlatishga harakat 
qiladilar, atrofdagilar bilan kam roq m unosabatda b o iish g a urinadilar. 
U la r o ‘z la rin in g d u d u q la n is h la rin i b ila d ila r, un in g k e tid a n q a to r
noqulaylklarni boshdan kechiradilar, kam chiliklarini niqoblashga harakat 
qiladilar.
3. K asallikka d iq q atn i jalb qilishni yaqqol ifodalangan darajasi: 
d u d u q la n u v c h ila r d a n u q s o n b o ra s id a g i ta s h v is h la n is h o ‘z in in g
n o to ‘kisligini doim iy ch uqur his etishga aylanadi, bunda h ar bir harakat 
n u tq iy n o to 'k is lik tu sh u n c h a si o rqali tah lil etilad i. U la r k o ‘p ro q
o ‘sm irlardir. U lar o ‘z diqqatlarini nutqiy kam chiliklariga y o iialtirad ila r, 
duduqlanishdan chuqur tashvish chekadilar, ular uchun kasallikka e ’tibor 
berish, kasallikdan shubhalanish, gapirishdan oldin vahim aga tushish, 
odam lardan, vaziyatlar va boshqalardan gum onsirash xosdir.
D uduqlanuvchilam ing o ‘z nuqsoniga e ’tiborni qaratish hodisasini 
o'rganish quyidagilarni aniqlash u ch u n im kon yaratdi.
1. D iqqatni jalb qilish nuqsonning tuzilishini va uni b arta raf qilish 
sam aradorligini m urakkablashtiruvchi asosiy om illardan biri hisoblanadi.
2. U ning bolalar yoshiga (yoki duduqlanish stajiga) t o ‘g‘ridan t o ‘g‘ri 
b o g iiq lik to m oni bor. Bu atro f m uhitdagi noxush om illarni borligi ruhiy 
faoliyatning bolalar shaxsi shakllanishi bilan b o g iiq ho ld a rivojlanishi va
333

---

m urakkablashuvi, nerv va endokren sistemasidagi siljishlarning pubertat 
davriga bog'Iiq holda paydo b o iish i bilan tushuntiriladi.
3. M o to r buzilishlarining m urakkab xarakteri bilan b o g iiq lik h am
e ’tiro f etiladi. T onusga oid tortishuv b a ’zan duduqlanuvchining o ‘z 
k a s a llig i b ila n k o 'r a s h i s h g a o 'r i n i s h d e b q a r a l i s h i m u m k in . 
D uduqlanuvchilardagi m o to r buzilishining xususiyati odatda, bolaning 
nuqsonga nisbatan hissiyotli m un osab atda b o iis h i bilan b o g 'lan g an
b o ia d i.
4. D uduqlanadigan bolalar bilan olib boriladigan logopedik ishlarning 
samaradorligi ularning nuqsonga e ’tiborini jalb qilishidagi turlicha darajalar 
bilan b o g iiq b o ia d i: nuqsonga diqqatni jalb qilish qanchalik k o 'p b o is a , 
logopedik ishlar natijasi shunchalik kam b o ia d i va aksincha.
N utqiy nuqsonni anglash, undan qutilish yoki uni niqoblash u chun 
b o iad ig an sam arasiz urinishlar ularda turli xil ruhiy xususiyatlar: zaiflik, 
him oyasizlik, q o'rqoq lik , tortinchoqlik, t a ’sirchanlik va shu kabilarni 
paydo qiladi.
H o z irg i d a v rd a d u d u q la n u v c h ila m in g fa q at o 'z ig a xos ru h iy
xususiyatlarini ch u q u r o'rganishga em as, balki ular logopedik ish olib 
borishning ruhiy — terapevtik yo'nalishini belgilash uchun bu alom at 
guruhlarini kom pelktlash borasida ham harakat qilinm oqda.
B ola o 'sad ig an , tarbiyalanadigan ijtim oiy m uh itn in g yaxshi yoki 
yom onligiga, shuningdek, uning axloqiy jihatlariga b o g iiq holda ruhiy 
ko'rinishlar turli darajalarda b o iish i, shaxsning o 'ja r ruhiy holatiga o'tishi, 
m u s ta h k a m l a n i s h i m u m k in . Bu k o 'r i n i s h l a r o 'z n a v b a ti d a
duduqlanuvchining u m u m an ruhiy xususiyatini belgilaydi. N u tq dag i 
qiyinchiliklarni niqoblashga b o ig a n urinishlar duduqlanadigan kishilarda 
turli xil nutqli va nutqsiz xiylalarni keltirib chiqaradiki, bular um um iy 
harakat ja ra y o n id a (q o 'l, oyoq, ta n a , bosh bilan harak at qilishda) 
kuzatiladi, nutq harakatida esa (til uchini, pastki labni tishlash, labni 
yalash, chapillatish, tovushlarni ovoz chiqarm ay artikulatsiyalash va 
boshqalar) yordam chi tovushlar ularning birga qo'shilishi yoki so'zlar: e,
i, hm , ha, shu va boshqalar ko'rinishida ham zoh ir b o ia d i.
D uduqlanish u ch ta darajaga ajraladi: yengil duduqlanish - kishi 
asabiylashgan holatida yoki tez gapirayotganida duduqlanadi. B unday 
paytda tutilib qolishlar tezd a b a rta ra f etiladi, d u d u q lan u v ch ilar o 'z
nuqsonidan uyalm agan holda gapiradilar; o 'rta ch a duduqlanish — kishi 
tinch, odatdagi vaziyatda oson gapiradi va kam duduqlanadi; his-hayajonli 
holatda kuchli duduqlanish yuzaga keladi: o g 'ir duduqlanish — kishi 
butun nutqi davom id a, doim iy chalg'ituvchi harak atlar qilish bilan 
duduqlanadi.
D uduqlanish davom etishiga ko 'ra quyidagi turlarga ajratiladi: doim iy
- duduqlanish paydo b o ig ach , turli nutq shakllari va vaziyatlarida bevosita 
nam oyon b o ia d i: to 'lq in sim o n — duduqlanish goh k u ch ayad i, goh
334

---

kam ayadi, lekin b u tunlay y o ‘qolm aydi; qaytalanuvchi — duduqlanish 
yo ‘qolib y an a paydo b o 'la d i, y a ’ni q aytalanish yuzaga keladi, u z o q
m uddatli erkin tutilishsiz nutqdan so‘ng duduqlanish qayta paydo b o ia d i.