M. Y. Ayupova

15-BOB. NUTQ TEMPINING BUZILISHI
N u tq tem p in in g buzilishlariga bradilaliya va taxilaliya kiritilgan. 
Bunday kam chiliklarda tashqi nutq singari ichki nutq rivojlanishi ham
buziladi. N u tq atrofidagilar u chun tushunarsiz b o ia d i. Bu kam chiliklarni 
o 'z vaqtida ilk yoshlardayoq b arta raf etish, bola shaxsiyati va nutqining 
keyingi shakllanishiga salbiy ta ’sir ko'rsatishning oldini oladi, shuningdek, 
duduqlanishning profilaktikasini am alga oshiradi.
N om lari keltirilgan nutq kam chiliklari turli hil darajada nam oyon 
bo'lishi m um kin. K am chilikning yengil va o 'rta darajalari bolani k o 'p
bezovta qilm aydi. O g 'ir darajada m u lo qo t jarayoni buziladi va nutq 
tem pining buzilishi patologik holat sifatida belgilanadi.
Bu nutq kam chiliklarining patogenizi, klinikasi va korreksiya usullari 
turlichadir.
Bradilaliya — nutq tem pining patologik sekinlashuvi, grek tilidan 
olingan bo'lib, bradys - sekin, lalia— nutq degan m a ’noni anglatadi. 
S inonim lari: B radyphrasia (bradifraziya), B radyarthria (bradiartriya), 
Bradylogia (bradilogiya).
N u tq ritm i va tem pi buzilishlarini o'rganish tarixida, bradilaliya biron 
bir som atik, nevrologik yoki psixik kasalliklar sindrom ida ta ’riflangan.
X IX
asr oxirlaridan boshlab, bradilaliyani nutq tempining asosida buzilishi 
sifatida belgilashdi. Uning etiologiyasida tadqiqotchilar nasliy omilni (Yu. 
A. Florenskaya, 1934; D. Veys 1950; M. Zelm an, 1962; M. Ye. Xvatsev 
1959), ekzogen om illarni (intoksikatsiya, astenizatsiya va boshqalar), 
psixologik sabablarni (tarbiya, taqlid va h.k. — A. Libmann 1900; A. Gutsm an, 
1900; M. Nadolechni, 1926; E. Freshels, 1946;) ajratdilar.
Ayrim m ualliflarning fikricha, bradilaliya patogenezida quyidagilar 
katta aham iyatga ega:
1. Q o'zg'alish jarayoni ustidan dom inantlik qiluvchi, torm ozlanish 
jarayonining patologik kuchayishi (M . Ye. Xvatsev, Yu. A. Florenskaya, 
V. S. Kochergina);
2. M arkaziy, ayniqsa ekstrapiram idali m o to r buzilishlar (M . Z elm an).
N utqni yuzaga keltiruvchi elem entar aktlar negizida yotuvchi kortikal
qo'zg'alishlarning vaqtda n o to 'g 'ri kechishi (A. Kussm aul).
Bradilaliya nutq tem pining m ustaqil buzilishi bo'lishi m um kin, shu 
bilan birga ayrim psixik kasalliklar klinikasida kuzatilishi m um kin: 
oligofreniyada, nevrologik klinikada m eningoensefalit asoratlari qolgan 
bem orlarda, m arkaziy nerv sistem asining distrofik, organik kasalliklarida, 
travm alarida va h.k. larda. Bunday hollarda bradilaliya bradikineziya 
( b a r c h a h a r a k a t la r n in g s e k in l a s h u v i ) , a s t e n i z a t s iy a , u m u m iy
torm ozlanganlik, lanjlik, kuchsizlik va shu kabilar bilan uyg'unlashadi.
M ustaqil nutq buzilishi sifatida bradilaliya, k o 'p in ch a flegmatik, lanj, 
sustkash kishilarda uchraydi. Bradilaliya bilan o'xshash nutq xususiyatlari
301

---

shim oliy m am lakatlar aholisida kuzatiladi. Bu yerda u odatdagi n utq 
shakli hisoblanadi.
Bradilaliyaning nutq iy xarakteristikasi (sim ptom atika) turlichadir: 
tashqi (ekspressiv) va ichki n u tq tem pining sekinlashuvi, o ‘qish va yozuv 
jarayonlarining sekinlashuvi, ovoz m on oton ligi, in te r va intraverbal 
sekinlashuv (so'zlar orasidagi pauzalarning c h o ‘zilib ketishi yoki nu tq
tovushlarini sekin, c h o ‘zib talaffuz etish va so 'z tovushlari orasidagi 
pauzalarning c h o ‘zilishi).
Tovush va so'zlar to ‘g ‘ri hosil bo'lishiga qaramay, norm al sharoitlardan 
ko 'ra birm uncha sekin alm ashinadi. Agar b o 'g 'in lar o 'zaro qisqa pauzalar 
bilan ajratilsa, u holda n u tq skandirlanib qoladi. Tovushlar artikulatsiyasi 
buzilishi m um kin, am m o b o 'g 'in yoki so 'zlar koordinatsiyasi buzilm aydi.
Bradilaliyada ovoz m o n ato n b o'ladi, m odulatsiyasi y o'qoladi, doim o 
bir xil b alan d lik d a, g o h id a b u ru n lash g a n b o 'la d i. M usiqali aksenti 
alm ashadi va alohida b o 'g 'in la r talaffuzida ovoz balandligi yuqoriga yoki 
pastga o'zgaradi.
Bradilaliyali b olalar artikulatsiyani no aniq qilib, unli tovushlarda 
bo'g 'in larn i cho'zib, so 'z la r orasida pauzalar qilib jum lalarni talaffuz 
qiladilar. Bunday nutq estetik jihatd an n o to 'g 'ri va atrofdagilar bilan 
m u lo q o t q ilish g a x a la q it b e r a d i, c h u n o n c h i, u la rd a d iq q a tn in g
taranglashishi va holdan toyish, yoqimsiz ta ’sir va zo'riqishni keltirib 
chiqaradi.
Y uqorida ko'rsatilgan siptom lar m ustaqil nutqning turli shakllarida 
kuzatiladi: dialogda, rasm va seriyali rasm lar bo 'yicha hikoya qilishda, 
m atnni hikoya qilib berishda, berilgan mavzu yuzasidan hikoya qilishda, 
o'qishda. Bolalar so 'zn i to 'g 'ri, am m o sekin tadaffuz qiladilar. Xuddi 
shuningdek, so'zlarni ayniqsa jum lalarni sekin yozadilar.
Bradilaliyada nutqiy b o 'lm agan belgilar um um iy m otorika, q o 'l, 
barmoqlarining m ayda m otorikasi, yuzning mimikasi buzilishida aks etadi. 
harakatlar sekinlashgan, sust, yetarli koordinitsiyalanmagan, hajmi jihatdan 
to'liqsiz bo'ladi. Yuz am im ik. Psixik faoliyat xususiyatlari ham kuzatiladi: 
idrok, diqqat, xotira, tafak k u r sekinlashuvi va buzilishi. B olalar b ir 
predm etga diqqatni jam lab olganlaridan so'ng ikkinchisiga qiyinchilik 
bilan o'tadilar. K o'rsatm ani idrok qila turib, uni bir n echa m arotaba 
takrorlagandan so'ng bajaradilar. Stereotiplikka, perservatsiyalarga, m o'ljal 
olishning buzilishiga m oyillik kuzatiladi.
Yengil ifodalangan bradilaliyada, yuqorida ko'rsatilgan nutqiy va 
nutqiy bo'lm agan belgilarni bolalarning o'zlari sezmaydilar. O g'ir hollarda, 
nutq kamchiligini anglash va shunga bog'Iiq psixalogik kechinm alar yuzaga 
keladi.
Taxilaliya — nutq tem pining patologik tezlashuvi. Term in grek tilidan 
olingan bo'lib, tachise — tez, lalia — nutq degan m a’noni anglatadi. 
Sinonim i: Tachi phrasia (taxifraziya).
302

---

T axilaliya, p ro so d iy ad a n tash q ari n u tq n in g b osh q a to m o n la rin i 
buzilishi bilan xarakterlanuvchi m urakkab nutq kam chiligi sindrom ida 
o ‘rganilgan.
X IX
asr oxirlaridan boshlab, taxilaliyani dizfraziya nom i ostidagi 
kam chiliklar guruhiga kiritdilar (A. K ussm aul, 1879). K o ‘p hollarda 
haddan tashqari kuchli darajadagi nafas buzilishi kuzatiladiki, ("havoni 
o ‘ziga tortish"), bunda duduqlanish bilan ayrim o ‘xshashliklar hosil bo'ladi. 
Yu.A. F lo ren sk ay a 1934-yilda b irin c h i m a ro ta b a tah ilaliy an i n u tq
buzilishining m ustaqil shakli sifatida ajratdi (k o ‘proq n utq tem pining 
buzilishi).
Taxilaliya sabablari va m exanizm lari sinchiklab o ‘rganilgan, chunki 
bu buzilish duduqlanishni keltirib chiqaruvchi sabab b o iib xizm at qilishi 
m um kin b o ig a n . D. Weiss (1950) hisoblashicha tezlashgan nutq markaziy 
nutqiy m exanizm ning organik buzilishi tufayli kelib chiqadi. U bunda 
nasliylikka m a iu m e ’tiborni qaratadi va tezlashgan nu tq n i duduqlanish 
bilan irsiy aloqasini ko‘rsatib o ‘tadi. M. Z elm an 1950-yilda ekstrapiram ida 
tizim ining n o to ‘g ‘ri funksiyasi sababli tezlashgan nutq yuzaga keladi, 
degan fikrni bildiradi.
M .Y e. X vatsev (1950), n u tq a p p a ra tin in g tu g ‘m a n u tq -x a ra k a t 
yetishlovchiligini, shuningdek, atrofdagilarning n o to ‘g ‘ri, beparvo nutqini, 
b o la la r n in g te z la s h g a n n u tq ig a e ’t ib o r y o 'q lig i va o ‘z v a q tid a
to ‘g ‘rilam aslikni taxilaliyaning asosiy sababi deb hisoblagan. A. Libm ann 
taxilaliya asosida yotuvchi m otor va akustik idrok kamchiligini farqlagan— 
G . G utsm an n in g t a ’kidlashicha, bu kam chilik idrok buzilishi oqibatidir. 
E. Freshels fikricha, fikrlar haddan tashqari tez uchadi va bir tu shuncha 
keyingisidan ilgariroq "suqiladi", y a’ni birinchisi talaffu z qilinishga 
ulgurm aydi, shu tufayli tezlashgan nutq yuzaga keladi. M. N adolechni 
artikulatsiya yetishmovchiligini, nutq tezlashuvining sababi qilib ko‘rsatadi. 
C hunki bem orlar odatiy b o im a g a n va uzun so ‘zlarni talaffuz qilishda 
qiynaladilar.
Q o ‘zg‘alish jarayonlarining patologik ustunligi hisobiga tashqi va ichki 
n u tq te m p in in g buzilishi, taxilaliya p a to g e n e z id a m arkaziy b o ‘g ‘in 
h iso b la n a d i. (V .M . B exterev, 1926, M .Y e. X vatsev, 1959). V .M . 
Bexterovning hisoblashicha, nutqning tezlashuvi m iyachaning serebral 
aloq alari to m o n id a n am alga oshiriluvchi to rm o zlo v ch i t a ’sirlarning 
yo'qolishi bilan, shuningdek, har bir harakatda rol o'ynovchi torm ozlanish 
jarayonining zaiflashuvchi bilan b o g iiq b o iis h i m ukin. B unda bir guruh 
m ushaklarning qisqarishi boshqa guruh bilan alm ashadi.
Taxilaliya m exanizmining psixologik aspekti idrok buzilishi va tafakkur 
jarayonlarining diskordinatsiyasini, x ulq-atvor xususiyatlarini, hissiy- 
idoraviy sohani hisobga olishni ko'zda tutadi.
Taxilaliya quyidagilar bilan farqlanadi:
1. Taxilaliyaning sof shakllari
303

---

2. D u d u q la n ish n in g ik k ila m c h i k o 'r in is h la ri b ila n k e c h u v c h b
funksional taxilaliya (Yu. A. Florenskaya, 1936; N . P. Tyanugin, 1966)
3. Ensefalitlar qatoridagi parallel shakli. Bu yerda taxilaliya k o 'p in ch a 
polilalik sim ptom okom pleks yoki dizartrik va dizritm ik kam chiliklar bilan 
chigallanishi (V. M . Bexterev, Yu. A. Florenskaya).
T a x ila liy a n in g n u tq iy s im p to m a tik a s i q u y id ag i b e lg ila r b ila n
xarakterlanadi: keskin fonetik va sim ptom atik buzilishlarsiz, nutqning 
nonorm al tezlashgan tem pi (bir sekundda 10—20 tovush o 'rn ig a 20 —30 
tovush talaffuz qilinadi). N u tq haddan tashqari tezligi bilan ajralib turadi. 
Shoshilinchda nutqiy diqqat buzilishi, tutilishlar, takrorlashlar, ichida 
qolib ketishlar, so‘z, b o ‘g ‘inlar o ‘rnini alm ashtirishlar, gaplarni buzish, 
jum lalarni noaniq talaffuz qilish va shu kabilar yuzaga kelishi m ukin. 
Biroq, nutqqa diqqat qaratilganda taxilaliyadan aziyat chekuvchilarda 
tashqi va ichki nutq orasidagi m uvozanat tezd a tiklanadi va atrofdagilar 
nutqiga solishtirganda uning tem pi tezlashganicha qolsa ham , tutilib 
qolishlar yo‘qoladi. M. Z eem an taxilaliya siptom atikasida interverbal 
akseleratsiyani (nutq tem pining tezlashuvi) ajratib k o ‘rsatadi. Bu k o ‘p 
b o ‘g ‘inli so 'z la rd a, uzu n ju m la la rd a va u zu n b o g ia n g a n m atn lard a 
nam oyon b o ia d i. U zun so ‘z birikm asi, bir necha so‘zlardan tuzilgan 
nom lanish va hokazolar shunchalik tezlikda talaffuz qilinadiki, natijada 
so‘zlardagi ayrim b o ‘g‘inlar tushib qoladi, no aniq va tez artikulyator 
h a r a k a tla r tu fa y li to v u s h la r b u zib ta la f fu z q ilin a d i. In te rv e rb a l 
akseleratsiyani shunday tushuntirish m um kin: nutq qurilishida, bosh miya 
p o ‘stlog‘ining nutq oqim iga boshqaruvchi t a ’siri vaqtincha uziladi.
Tashqi nutq buzilishi bilan bir qatorda, ichki nutq, o'qish va yozuvning 
o'xshash buzilishlari ham kuzatiladi. Odam xotirasida aynan kerakli so‘z 
yuzaga keladi, am m o u o ‘sha zahotiyoq, talaffuz qilinguncha boshqasi 
tom onidan siqib chiqariladi. Yozuv va o ‘qishda harflar, tovushlar, bo‘g‘inlami 
almashtirishlar, o‘mini o‘zgartirishlar kuzatiladi. Ayrim bir so‘zlar jaranglanishi 
yoki yozilishi jihatdan yaqin b o ig an boshqa so‘zlaiga almashtiriladi.
T axilaliyada b ir b u tu n n u tq qurilishi o peratsiy asid a h am t a ’sir 
ko'rsatiladi. N utqda aniq maqsad sari qaratilm agan bir qator alohida 
yo‘nalishlar saqlanadi.
N utqiy bo'lm agan sim ptom atika um um iy m otorika vegetativ nerv 
sistemasi, psixik jarayonlar, hissiy-irodaviy soha buzilishlarida, xulq-atvor 
kam chiliklarida nam oyon b o ia d i.
Taxilaliyali odam da um um iy harakatlar tem pi buziladi: harakatlari 
tez va shiddatli (tez yurish va to ‘xtash, giperaktivlik) b o ia d i. M otor 
notinchlik hatto uyqu vaqtida ham aniqlanadi (bolalar to ‘shakda uyoqdan 
buyoqqa o'girilaveradilar). D iqqati tu rg ‘un b o im a y d i, bir obyektdan 
boshqasiga o lis h i yuqori darajada, ko'ruv, eshituv va m otor xotirasi 
yetarli m iqdorda b o im ay d i. Fikrlar oqim i uni artikulatsiyalashdan tezroq 
kechadi. Taxilaliyali bolalar jizzaki, tez qo ‘zg‘aluvchan b o ia d i. Q o ‘zg‘alish
304

---

vaqtida vazom oto r reaksiyaiar paydo b o ia d i: yuz, quloqning qizarishi, 
yuzda te r paydo b o iish i, q o ln in g terlashi va m uzlashi. Bolalar em otsional 
labil va intizom siz b o iib qoladilar. Tezlashgan n utq n otanish kishilarda 
yom on ta s a w u r uyg‘otadi, bu bolaning keyingi rivojlanishida, uning 
shaxsiyati shakllanishida o ‘z aksini k o'rsatadi. K atta yoshlarda nuqsonga 
nisbatan turlicha m unosabat shakllanadi:
1. A yrim lar nutqdagi to 'x tatib b o lm a s shiddatkorlikni, ular uchun 
tabiiy va yagona m a ’qul shakl sifatida b aholay dilar. Bu shakl u lar 
shaxsiyatining barcha psixom otor xususiyatlariga m os keladi.
2. B o sh q a la r n u tq te z la sh u v in i d u d u q la n ish sifatid a b o sh d an
k e c h ira d ila r va u lard a k o 'p in c h a d u d u q la n ish n in g kechki shakllari 
aniqlanadi.
3. U chinchi kishiiar nutqning tezlashgan tem p in i shunchalik yom on
boshdan kechiradilarki, bu ularni butunlay holdan toydirishga olib keladi: 
"Xuddi birovshoshiltiradi va nutqni yanada k o 'p ro q va k o'proq tezlatishga 
m ajbur qiladi".
N u tq iy m u lo q o t v a z iy a tig a b o g 'I iq ra v is h d a , ta x ila liy a d a
siptom atikaning nam oyon b o lis h darajasi o'zgaradi. Taxilaliya odam lar 
o 'z la ri u ch u n hayotiy m u h im vaziy atlard a, a v to rita r o d am lar bilan 
m uloqotda, notanish sharoitda, q o 'zg 'alish vaqtida, bahs-m un ozarad a 
b i r m u n c h a q i y i n c h i lik n i b o s h d a n k e c h i r a d i l a r . S h u n in g d e k , 
suhbatdoshning nutq uslubi, jum lalarn i tuzishi ham aham iyatga ega. 
Taxilaliyadan aziyat chekuvchilar uzun ju m la la r va u zun bog'langan 
m atn lard an "qochishga” harakat qiladilar. U lar qisqa jum lalarni deyarli 
to 'g 'ri talaffuz qiladilar, uzun jum lalarni esa m os keluvchi ifodalilik tanlab, 
aynan bir b o 'g 'in larn i takrorlab, tezlashgan tem p d a talaffuz qiladilar.