M. Y. Ayupova

Taxilaliya k o ‘rm ishlarini tasniflash
Tem pning patologik tezlashuvi k o 'p in ch a leksik-gram m atik va fonetik 
xarakterdagi boshqa nutq buzilishlari bilan uyg'unlashadi, y a’ni qo'shilib 
keladi. Bunday kom binozlarni belgilash u ch u n XIX asr oxirlarida ko'p 
miqdordagi term in lar tavsiya qilingan: B attarism us P oltern, Angophrasia, 
P araphrasia, G lo tterin g , T im ultus S erm onis, B rudeln, B albutiem ent 
Praeseps, T achiphem ia va boshqalar.
B izning ad abiyotlarda b u n d ay n u tq b u zilish larini u m um lashtirib 
belgilash uchun gohida "tutilish" term ini qo'llaniladi. Bu qoidaga xilofdir, 
chunki tutilish faqat asossiz to 'xtalishlar, pauzalar, tutilib qolishlarni 
belgilaydi, ayni holatda esa nutq buzilishlari asosida, eng avvalo, nutqning 
patologik tezlashuvidagi agram m atizm lar yotadi.
B attarizm (parafraziya) — nutqiy diqqatning alohida buzilishi, nutq 
te m p in in g o g 'ir b u z ilish i o q ib a ti s ifa tid a , ju m la la rn in g n o to 'g 'r i 
shakllanishi. Bu holat k o 'p in ch a boshqa nutq buzilishlari bilan qo'shilib 
keladi.
305

---

Kelib chiqish sabablari va m exanizm lari sifatida som atik, p six o g en ' 
o m illarni va o datni k o ‘rib chiqish m um kin . N evrologik tad q iq o tla r 
m iyaning fiziologik va anatom ik o ‘zgarganligini ko'rsatadi. Bu yo pre­
natal buzilishlar haqida guvohlik beradi yo ular konstitutsional xususiyat 
sifatida nasldan naslga o ‘tgan.
A. Libm ann (1900) hisoblashicha, parafraziya diqqatning k o 'p ro q
m o to r yoki k o'proq sensor kam chiliklari natijasida paydo bo'ladi. M. 
N adolechni fikri bo'yicha, nutqdagi shoshilish, gapirish istagi va nutq- 
m o to r imkoniyati orasidagi nom uvofiqlikka asoslanadi. Bunday nutqiy 
ataksiya shoshiluvchi va n o tin ch xarakterdagi, so 'z shakllarini aniq 
xotirlashning yetishmasligi va diqqati buzilgan shaxslar uchun xosdir.
Og'irlik so'zning m o tor — artikulatsion qiyinchiligiga tushadi, xususan, 
keyingi so 'z oldingisiga suqilib kiradi. D iq q at konsentratsiyasi esa 
detsentralizatsiyalanadi. M. Zelm an buzilish sababini striopallidartizim dan 
deb, taxm in qiladi. B undan tashqari u, miyadagi organik o'zgarishlarni 
va tezlashgan nutqning epilepsiya bilan bog'liqligini ko'rsatib o'tad i.
Psixik om illar ichidan diqqatni yetarli jam lay olm aslik, fikrlash va 
nutqning nom uvofiqligini aytib o 'tish lozim.
A natom o-fiziologik jihatd an battarizm (parafraziya) m exanizm ini, 
m arkaziy nerv sistem asi nuqsoni oq ib atid a q o 'z g 'a lish jaray o n in in g
torm ozlanish jarayoni ustidan ustunligi holati bilan ham tushuntirish 
m um kin. M. N adolechni uni parartriya singari belgilaydi va bu buzilishni 
b o 'g 'in va so'zlar o'rnini alm ashtirishda, gapirilm ay ichda qolib ketishda, 
nutqda to'xtalib qolishlarda yaqqol ifodalanadi deb hisoblaydi. E. Freshels 
parafraziyani to 'g 'ri nutq m exanizm i jixatdan tushuntiradi. N orm ada, 
diqqat tufayli fikrlar oqim i jarayoni nutqning m o to r epchilligiga muvofiq 
y o 'n a ltirilad i. Shu kabi p six o m o to r ja ra y o n la rn in g m a ’lum tartib g a 
solinishiga erishiladi. Fikrlar oqim ining tezlashuvida m a’lum m exanizm
b u zilad i. K eyingi tu s h u n c h a k o 'p in c h a avvalgisidan o 'z ib k etad i. 
Parafraziya ko'rinishi hosil bo'ladi. Yu. A. Florinskaya fikri bo'yicha, 
nutqiy diqqatning boshqaruvchi funksiyasi buziladi. Buning oqibatida, 
nutqiy oqim m obaynida uning beixtiyor qayta qurilishi sodir bo'lm aydi. 
N utqiy oqim ning m antiqiy m uhim qism larida diqqatni jam lash yo'qoladi 
va shu sababli nutq tu tilu v ch an , beparvo, tartib siz b o 'lib qoladi, u 
takrorlashlar, tushirib qoldirishlar, aralashtirishlar, oxirigacha gapirmaslik, 
jumlaga m a’no jihatd an to 'g 'ri kelm aydigan nutqiy m aterialni qo'shish 
va shu kabilarni o 'z ichiga oladi.
Lingvistik nuqtayi nazardan parafraziyani sintaktik buzilish sifatida 
k o 'rib chiqish m um kin ( A. G utsm an, 1885: X. Pik, 1913) A. G utsm an , 
fikr oqim ining tezligi va n u tq -m o to r funksiyasi o'rtasidagi diskordinatsiya 
hisobiga, oxirigacha gapirm aslik, tashlab o 'tish nutqining noaniqligi kelib 
chiqadi deb hisoblaydi. A. G utsm an bu nutq buzilishida tem p kamchiligini, 
so'zlam in g to 'g 'ri tartibining buzilishida ifodalanuvchi (jumlani ochib
306

---

berish jarayonida) sintaktik tartib kamchiliklarini ko‘rganchalik ko‘rmaydi. 
X. Pik nutq jarayonida so‘zga katta e ’tiborni qaratgan. N utq jarayonida 
so'zlam ing birikishi m a’lum jum lani ifodalaydi. N utq buzilishlarida aynan 
shu faza zarar k o'radi. Fikrni, so'zlarni tanlab ifoda etishning buzilishi 
a lo h id a a g ra m m a tiz m la rg a o lib k e la d i. Bu a g ra m m a tiz m la r gap 
strukturasida n oto'g'ri nutqiy qurilishni aks ettiradi. Parafraziyani sintaktik 
agram m atizm larning o'ziga xos shakllariga yoki organik qatordagi nutq 
buzilishlariga yaqinlashuvi, n uqson tu zilish id a asosiy va ikkilam chi 
buzilishlarni ajratish zaruriyatini keltirib chiqaradi
Yu.A. Florenskaya parafraziya va afaziya m exanizm larini bir xil deb 
hisoblaydi. Afaziya va parafraziyadagi asosiy kam chiliklar ixtiyoriy so'z 
tanlashdagi qiyinchilik bilan bog'Iiq va quyidagicha aks etadi: nutq sintaktik 
qatoriarining to 'g 'ri kechishining buzilishi, gapning zichiashm aganiigi, 
nutqqa qo'shim cha elem entlarni beixtiyor qo'shish, so'zning h arf tarkibini 
buzilishi, literal parafraziyalarning mavjudligi.
Poltern (tutilish) patologik tezlashgan nutqning bo 'linishlar bilan 
(tutilish, to'xtalish, asossiz pauzalar) birgalikda uchraydigan ko'rinishi. 
U m um iy va nutqiy m otorika kamchiligi bilan xarakterlanadi. K o 'p in ch a 
boshqa nutq buzilishlari bilan uyg'unlashib keladi.
Aristotel ishlaridan boshlab, organik va funksional kelib chiquvchi 
turli xil kam chiliklarguruhida ko'rib chiqilgan. X IX asr oxiridan boshlab, 
p o lte rn m ustaqil n u tq bu zilish i sifa tid a ajra tilg an . E k sp erim e n ta l 
tadqiqotlar eng avvalo tutilishni duduqlanishdan chegaralashga qaratilgan.
A. Kussmaul (1879) nutqning dislogik kam chiliklari yoki dizfraziyani 
a jra td i. B un da n u tq n in g m a zm u n to m o n i b uzilad i va sp a z m o tik
lalo n ev ro zlar k u za tilad i. A. K ussm aul b u n g a n u tq n in g a rtik u la to r 
kamchiligi sifatida duduqlanishni kiritgan. U birinchi b o'lib tutilishni 
d u d u q la n ish b ilan a ra la sh ish im k o n iy a tin i k o 'rsa tib b erd i va bu 
kamchiliklarni farqlash usullarini tavsiya etdi: duduqlanuvchilarda nutqqa 
diqqatni jalb qilish entikishni kuchaytiradi, tutiluvchi shaxslarda nutqni 
yaxshilaydi; duduqlanuvchilar uy sharoitida yaxshi gapiradilar, tutilib 
gapiruvchi kishilar yom onroq gapiradilar.
P o lte rn va d u d u q la n is h b e lg ila rin i ta h lil q ilish ja ra y o n in in g
k o'rsatishicha, dastlabki holatda kishilar o 'z kam chiliklarini o datd a 
anglam aydilar, bu vaqtda duduqlanuvchilar o 'z kam chiligidan aziyat 
ch e k ad ilar. D iq q a tn i ja m la g a n d a , p o lte rn va p a ra fra z iy a d a n u tq
yaxshilanadi, duduqlanishda esa yom onlashadi. Erkin so'zlashuv vaqtida 
poltern va parafraziya sim ptom lari kuchayadi, duduqlanish sim ptom lari 
kamayadi.
O 'tgan yuz yillikning 30-50-yillarida elektroensefalografik tadqiqotlar 
o'tkazilgan va duduqlanish ham da tutilish orasidagi farqlar tasdiqlangan.
F ransuz ta d q iq o tc h ila ri P ic h o n va Borel - M aisonny (1964) 
m ing'irlash deb nom lagan (B redouille-m ent) nutq buzilishini ajratadi.
307

---

M ualliflarning t a ’kidlashicha, tu tilish d an m in g ‘irlash shu bilan farq 
qiladiki, u tem p va ritm kam chiligining nutqni faqat tashqi tom onigagina 
tegish lid ir, tu tilish d a esa bir vaqtning o ‘zid a ichki va tashq i n u tq
zararlanadi. Ayni vaqtda D. Weiss (1964) tasnifi tan olingan, bu tasnif 
ikki shaklni ajratadi: tutilishning sof shakllari va tutilish— belgilar.
T utilishning so f shakllari rivojlanishining tu g ‘m a konstitutsional 
anomaliyalariga asoslanadi. Tutilish jarayonida nutq yuzaki va bir vaqtning 
o 'z id a abstrakt xarakterga ega bo'ladi ham d a bayon qilish m azm uni va 
artikulatsiyalash uslubiga k o 'ra m aydalashgan, noaniq bo 'ladi. U nda 
a g ra m m a tiz m e le m e n tla ri va sin tak sis b u z ilish la ri (y e m irilish la r, 
takrorlashlar, teleskopirlash, qo'shishlar, jum lada so'zlarni muvofiqlash 
va boshqarishning buzilishi) nam oyon bo'ladi. Bular fikrlashning ichki 
tartibsizligini aks ettiradi. Tezlik, aritmiya, yutoqish tufayli nutq yetarlicha 
ifodali bo'lm aydi.
D. Weiss tutilishning so f shakllarini quyidagi guruhlarga bo'ladi.
Birinchi guruh — m o to r kam chiliklar bilan; nutqning tezlashuvi va 
nutq tovushlari artikulatsiyasidagi kamchiliklar buzilishning asosiy belgilari 
hisoblanadi.
Ikkinchi guruh — sensor kam chiliklar bilan; tutilish klinikasida kerakli 
so'zlarni topishdagi qiyinchiliklar ustunlik qiladi; eshituv diqqatining 
buzilishi kuzatiladi.
U chinchi guruh — yetarlicha so'z zaxirasiga qaram ay, nutqni ifoda 
etishdagi um um iy qiyinchiliklar bilan.
T o 'rtin ch i guruh 
— tutilish bilan; b u n d a nutq alohida unlilarni 
cho'zish (a-a, e-e) yoki nutqni um um iy ifoda etish, so'z tanlashdagi 
doim iy qiyinchiliklarni aks ettiruvchi undovlar qo'yish bilan bo'linadi.
P o lte rn x o re y a d a , p s e v d o b u lv a r fa la jd a (b o sh m iy a o rg a n ik
k asa llik larin i d istro fiy a lo v c h i), s h u n in g d e k , p six o p a tiy a d a , psixik 
kasalliklarda, oligofreniyada kuzatiladi.
V. S. Kochergina fikricha, tutilish keng traqatilganligi bilan farq qiladi. 
K. P. Bekker (1981) m a’lum otiga ko'ra, om m aviy m aktabning 7—8 yoshli 
o'quvchilari orasida 1,8 % bolalar, duduqlanuvchilar sinfida esa 11,5% 
bolalar polternga ega. Poltern belgilari uni norm al nutqdan, shuningdek 
duduqlanuvchilar nutqidan farqlash im konini beradi.
B attarizm (parafraziya) va polternda (tutilish) nutqiy va nonutqiy
buzilishlar
N utq buzilishlari tashqi, ichki va yozm a nutqqa taalluqlidir. Bu 
kam chiliklarga ega kishilarning og'zaki nutqi uchun shoshilish, kam 
tushunarlilik alohida tovushlar hosil bo'lishidagi qiyinchiliklar, tovushlarni 
tushirib qoldirishlar, almashtirishlar, tovushlar, b o ‘g‘inlarni o'zgartirish, 
s o ‘z va yaxlit ju m la la rn i o 'z g a rtirish , n u tq d a tu sh irib q o ld irish la r 
xarakterlidir. G aplarning tushib qolishi, o'qilganni qayta so'zlab berish
308

---

jarayonida nam oyon bo'ladi. G aplar qisqa, o 'zaro bog'lanm agan, ayrim
detallari y o'q bo'ladi. Nutqda shoshilish tutilishga olib keladi: odam tovushni 
darrov talaffuz qilolmaydi, lablar va til tovushsiz harakatlanadi, bu xoreotik 
yoki entikishga oid harakatlarni eslatadi. Nafas, ovoz, diksiya buzilishlari 
mavjud bo'ladi. Jarangdorlik yo'qoladi, ovoz zo'riqishlarining belgilari ko'p 
va gohida m onotonlik va burunlashgan ohang kuzatiladi. Ovoz kamchiliklari 
farings va ovoz apparatining yetarlicha bo'shashmasligi tufayli yuzaga keladi.
Battarizm va poltem ga ega kishilar qanday o'qisalar xuddi shunday 
gapiradilar: uzun jum lalarni qisqartirishni m a’qul ko'radilar. Shunga bog'Iiq 
ravishda ular ko'pincha o'qilayotgan narsaning asosiy joyini yo'qotadilar, 
mazmunini eslab qolaolmaydiiar. Yozuv jarayonida qo'l harakatining to'xtab 
qolishi, o'tkazib yuborish, o 'm in i alm ashtirish, harflarni no to 'g 'ri yozish, 
bo'g’in, so‘z va hatto butun jum lalarni n o to 'g 'ri yozish bilan kuzatiladi.
Bu kam chiliklarda nutqiy faoliyatning barcha tom onlari buziladi: 
impressiv va ekspressiv nutq, prosodiya (ritm , tem p, ifodali ohang, pauza, 
m antiqiy urg'ular, nutqning musiqiyligi va shu kabilar); ovoz (m on oton , 
zaif, jadal, burunlashgan), nutqiy nafas, nutqiy m otorika; nutqning leksik- 
gram m atik qurilishi, sintaksis, sem antika; so'zlarni tanlashda, um um iy 
ifoda etishda va o 'z fikrlarini ifodalashda doim iy qiyinchiliklar kuzatiladi.
N onutqiy sim ptom atika um um iy m otorika, diqqat, fikrlash, xulq-atvor 
buzilishlarida nam oyon bo'ladi. Battarizm va poltem li kishilaming um um iy 
motorikasida harakatlarning jadallashuvi, tarqoqligi, tez yurish, keskin 
burilishlar kuzatiladi. N utq yuz (grimaslar), qo'l va butun tananing tez, 
k o 'p in ch a betartib harakatlari bilan birga kuzatiladi. D iqqat tu rg 'u n
b o'lm aydi. U la r boshqalarni tinglashn i bilm aydilar. Eshituv diqqati 
yom onlashgan bo'ladi. Shu tufayli ular atrofdagilar gapini yom on anglab 
oladilar va eslab qoladilar. Fikrlash tarqoqligi yetarlicha m antiqiy emasligi 
bilan ajralib turadi, o 'z kamchiligini sezmaydilar, aloqaga kirishadilar va 
qat’iy fikrga egadirlar. Bu sifatlar ko'pincha faqat ayrim hollardagina bunday 
odam lam ing yordam so'rab murojaat qilishlariga sabab bo'ladi. U lar o 'z 
kamchiliklarini yetarlicha anglam asalar ham , nutqning tuturuqsizligi va 
notinch xulq-atvor sababli ularning nutqiy m uloqoti chegaralangan.