M. Y. Ayupova

Korreksion-pedagogik ish natijalarini baholash
Bemorni kasalxonadan chiqarishda yoki am bulator m ashg'ulotlarning 
yakunlovchi b osqichida logoped tik lash b o 'y ic h a t a ’lim natijalarini 
baholaydi, nutq buzilishining og'irlik darajasini belgilaydi, bem orning 
faolligini, nutqning turli tom onlarini tiklanishi darajasini, ekspressiv va 
im pressiv nutq n i tiklan ish in i turli tem p borligi, o 'q is h va yozuvni 
belgilaydi.
Tiklovchi ta ’lim ning natijalarini 4 ta b ah o lash d a n foydalaniladi: 
m a ’lu m , k o 'p m iqdordagi tiklan ish; u m u m iy yaxshilanish; qism an 
yaxshilanish; o'zgarishsiz.
K o'p miqdordagi tiklanish ostida agram atizm elem entlari bilan erkin 
og'zaki va yozm a o 'z fikrini tushunarli bayon qilish va yozuvdagi kam 
xatolar nazarda tutiladi. K o 'p m iqdordagi tiklanish uzoq davom etuvchi 
sistemali m ashg'ulotlar natijasida yoki insultdan so 'n g nu tq buzilishining 
erta bosqichida yaqqol nam oyon bo'lgan yengil darajasida kuzatiladi.
U m um iy yaxshilanishda m otor afaziyali bem orlarni frazalar yordam ida 
m uloqot qilish imkoniyatini, sensor afaziya — fonem atik idrokni tiklanishi, 
sujetli rasm lar seriyasi b o 'y ich a m urakkab b o 'lm ag an m atn lar tuzish

---

im koniyatini, o ‘qish va yozuvning m a ’lum m iqdorda tiklanishini nazarda 
tutish kerak.
Q ism an yaxshilanish 2—3 oylik ishning turli bosqichlarida tiklovchi 
ta ’lim natijalari haqidagi birm uncha doim iy xulosa. B em or bilan uzoq 
m uddat ishlash b em o r nutqining turli tom o nlarini k o ‘p m arotaba qism an 
yaxshilanishini jam lashga im kon beradi. 2 — 3 yildan so‘ng b em o r um um iy 
yaxshilanish yoki k o ‘p m iqdordagi tiklanish bah o sin i oladi. Q ism an 
yaxshilanish, ayrim so ‘zlar yoki qisqa gaplar yordam ida m uloqot qilish 
im k o n i p ay d o b o ‘lish in i n a z a rd a tu ta d i. B u n d a n ta sh q a ri n u tq n i 
tushunishni yaxshilanishi, yozm a nutqning u yoki bu darajada yaxshilanishi 
ham qism an yaxshilanishga taalluqli.
Tiklovchi ta ’lim ning bahosi hech bir o'zgarishsiz nutq funksiyalari, 
yaxshilanishning o ‘sishi yo‘qligini qayd qiladi va tasdiqlaydi. Bunday 
dinam ikaning yo‘qligini total va boshqa istalgan afaziyaning erta tiklanishi 
bosqichida kuzatilishi m um kin. B undan tash q ari b em o rn in g yom on 
s o m a tik h o la tid a va u z o q dav o m e tu v c h i k o rr e k s io n -p e d a g o g ik
tadbirlarning yakunida kuzatiladi.
Tiklovchi ta ’lim natijalarini baholashda b u n d an tashqari b ir qator 
m iqdoriy va sifatli baholar mavjud. B undan h am nu tq funksiyasining 
buzilishini va uning tiklanishini baholashda foydalaniladi.
B em orni statsionardan chiqarishda yoki am b u lato r m ashg‘ulotlarni 
vaqtinchalik to ‘xtatganda bem orga vazifalar uyiga berish tavsiya qilinadi. 
Vazifalar berishda afaziya formasi, uning og'irlik darajasi va bem orning 
shaxsiy xususiyatlari hisobga olinadi. 0 ‘rtacha og‘irlikdagi aralash akustika- 
gnostik, akustika-m nestik va sem antik afaziya bilan og'rigan bem orga 
uyga berilgan tavsiyanom aning nam unasi: 2 hafta t o ‘liq dam olish; uyni 
tartibga keltirish, bog‘da sayr qilish, kunduzi uxlash, y a’ni sizda kanikul 
ekanligini unutm aslik. Faqat gazetalar o'qish, televideniya b o 'y ich a sport 
ko'rsatuvlarini tom osha qilish. 1—2 kishidan k o 'p b o 'lm ag an , eng yaqin, 
bem orni toliqtirm aydigan m ehm onlarni kutish m um kin. 2 haftadan so'ng 
m ashg'ulot boshlanadi:
1) kitob bo'yicha m atnlar o'qish, m atn savollariga yozm a javob berish;
2) rasm lar bo'y ich a og'zaki insho tuzish, biroz ijod qilish, fantaziya 
qilish;
3) turli ju rn allar, asarlar bo'yicha insho yozish;
4) diktovka ostida kichik m atn lar yozish (b em o r qarindoshlariga: 
m atnni 1—2 so 'z d an diktovka qilishi. G ap 5—6 so 'z d a n oshm asligi kerak. 
D iktant sujetli rasmga tayangan bo'lsa yanada yaxshiroq);
5) nutq eshituv xotirasini m ashq qildirish; 12—16 ta rasm orasidan 
vazifa bo 'y ich a 2—3 ta rasmni topadi. B em or kerakli so 'z n i oson topishi 
uchun predm etning "unutilgan" sifatlarini aytib berish m um kin;
6) m aqol va m atallar m a’nosini m uhokam a qilish;
7) 3 -sin f darsligi bo'yicha arifm etik misol va m asalalarni yechish;
295

---

8) k o 'rsatm alar bera turib o 'n g va chap orientatsiyasini ola bilishni 
tiklash; chapda turgan qoshiqni ol va hokazo.
9) k o 'p m a’noli sonlarni yozm a, harfli yozish, so 'n g ularni raqam
bilan yozish.
Q anday va qan ch a shug'ullanish kerak; o 'z in i yom on his qilgan, 
kayfiyati yom on kunlari, dam olish kunlari, m eh m on kutish kunlari va 
shu k ab ilard a s h u g 'u lla n m a s lik lozim . O d a td a g i k u n la rd a 2 0 —30 
d a q iq a d a n , k u n ig a 2—3 m arta tu rli u zu n lik d ag i ta n a ffu z la r bilan
shug'ullanish lozim.
B em or bilan individual m ashg'ulotlar k o 'p rejali darslar singaridir. 
Efferent afaziya bilan og'rigan bem or uch un dars rejasining nam unasi:
1. Uyga berilgan yozm a vazifalarni tekshirish. (B unda bem orning 
ham m a xatolari belgilanm ay, balki uni jarohatlam aslik uch un faqat 3—4 
tasiga belgi qo'yiladi).
2. Uyga berilgan og'zaki vazifalarni tekshirish (rasm lar b o 'y ich a 
frazalar tuzish, o'qiganini gapirib berish).
3. Yozuv ko'nikm alarini tiklash (kesm a harflar bilan ishlash, so'zdagi 
tushib qolgan harflarni to'ldirish, eshitib diktant yozish).
4. P redm et, rasm va m a ’noli ishoraga tayanuvchi so'zni kontekstdan 
chiqarish.
5. Sujetli rasm lar bo 'y ich a frazalar tuzish, ularni m uhokam a qilish, 
daftarga m ustaqil yoki logoped yordam ida yozish.
6. M atnni o'qish va uni reja bo'yicha gapirib berish (savollar bo'yicha, 
tayanch so 'zlar bo'yicha).
7. Uyga vazifa kichik m atn n i o 'q ish va gapirib berish, o 'tk az ib
yuborilgan so 'z yoki harflarni to'ldirish, rasm bo 'y ich a hikoya tuzish va 
shu kabilar.
Afaziyali bem orlar bilan guruhli m ashg'ulot. G uruhli m ashg 'u lo tda 
korreksion-pedagogik ishning vazifalari quyidagilar:
1. N utqiy m uhitda kom m unikativ funksiyani tiklash.
2. N utqiy qo'rquvni bartaraf etish.
3. Afaziyali bem orlarga xos bo'lgan nutqiy qiyinchiliklarni, kundalik 
hayotim izda uchraydigan turlicha vaziyatlarga yaqinlashgan sharoitlarda 
yengishni o'rganish.
A faziyani m o to r form asida guruhli m a sh g 'u lo tla r eng ixtiyoriy, 
birm uncha saqlangan, em otsional va ifodali nutq funksiyalarini am alga 
oshirishga yordam berm og'i lozim. Sem antik va sensor afaziya vaqtida 
guruhli m ashg'ulotlarda so'z topish, izlash qiyinchiliklari b arta raf etiladi.
G uruhli m ashg'ulotlarda afaziyaning bir xil form asi bilan og'rigan 
yoki nutq faolligi bir xil bo'lgan 3 — 4 b em o r birga qo'shiladi.
M o to r afaziyali b em o rla m in g aniq talaffuzi bosh q a b em o rlarg a 
(afaziyani boshqa formasi bilan og'rigan) nutqni tushuntirishda qiyinchilik 
tug'diradi.
296

---

M o to r a fa z iy a d a g u ru h li m a s h g 'u lo tla rd a s u h b a tla rd a n , tu rli 
instsenirovkalardan ("dorixonada", "Shifokor qabulida"), teleko 'rsatu v lar 
m uhokam asidan (sport ko'rsatuvlari, xalqaro ko‘rsatuvlar, bolalar tarbiyasi 
hakida) foydalaniladi. E ng o g ‘ir nu tq siz b e m o rla r u c h u n noverbal 
k o m m u n ik a ts iy a u s u lla r id a n fo y d a la n ila d i. Bu u s u lla r ra s m la r , 
piktogram m alar yordam ida am alga oshiriladi, geografik karta b o'y ich a 
"sayohat" foydalidir, b em o rlam in g qayerda yashaganliklari yoki dam
olganlari, nim a bilan shug'ullanganliklari aniqlanishi m um kin. B em orlar 
lo g o p e d sa v o lla rig a ja v o b b e ris h d a ra s m la r va im o -is h o ra la r d a n
foydalanadilar.
S en som otor afaziyali nutqsiz bem orlar bilan ishlash tartibiga nutqiy 
guruhli o'yinlarini kiritish m um kin. Bu nutq diqqatining yaxshilanishiga, 
h arak atin i ifodalash, tasvirlash uquvini yoki im o -ish o ra y o rd a m id a 
predm etni tasvirlash ukuvini o'zlashtirish uchun foydalidir.
G uruhli m ashg'ulot boshida logoped bem orga m ashg'ulot m avzusini 
m a ’lum q ilad i, un g a "ssenariy" rejasini beradi. B irm u n ch a te z -te z
ishlatiladigan nutqiy iboralar m axsus kartochkalarga yozilgan bo'lishi 
mum kin. "Ssenariy" mavzusini individual m ashg'ulotlarda oldindan ishlab, 
o'rgan ib chiqish m um kin. G u ru h li m ash g 'u lo tlar jaray on id a logoped 
suhbatda faol ishtirok etadi, o 'z vaqtida yordam ga keladi, nutqiy aloqa 
qiyinchiliklarini silliqlaydi.
Sensor va sem antik afaziyali bem orlarni bir guruhda 2—3 kishidan 
birlashtirish m um kin. Bu bem orlar bilan olib boriladigan ish vazifalari 
fikr bayon qilish aniqligini tarbiyalash va keng dialog disput olib borish 
uquvini tarbiyalashdir. Turli xil nutq o 'yinlaridan foydalaniladi. Eng 
avvalo, m urakkab b o 'lm agan krossvordlar, m aqolalar aham iyatini tahlil 
qilish, m atallar, idiom alar aham iyatini tahlil qilish, kichik disputlar, 
m a sa la n , q a y e rd a yaxshi d a m o lish m u m k in va shu k a b ila rd a n
foydalaniladi.