M tojiyev, I. Nigmatov

mon o ‘tkazgichni aloqa zanjiriga b og‘lab turuvchi, haroratga o ‘ta sezgir
b o ‘lgan maxsus qorishma erib ketishi oqibatida, zanjir uziladi va nazorat
pultiga y o n g ‘in xavfi paydo bo‘iganligi haqida xabar beradi. Bitta DTL
daraklagichi 15 m 2 gacha yuzani y o n g ‘indan q o ‘riqlashga qodir. DTL
darakchilari atroflicha o ‘rganilib, kamchiliklarini bartaraf etish maqsa-
dida 1984-yildan boshlab mukammallashtirilgan, issiqlik ta’sirida isblay-
digan IP-101, IP-102, IP-103, IP-104 va IP- 105 rusumli y o n g ‘in da­
rakchilari ishlab chiqarila boshlandi. Bularning barchasi qo'riqlanayotgan
muhitning harorati 7 0 -7 2 °C dan k o ‘tarilgan zahoti y o n g ‘in xavfi paydo
bo‘lganligi haqida markaziy pultga avtomatik tarzda xabar berish uchun
m o ‘ljallangan.
Yong‘in tufayli hosil boMadigan tutunni aniqlaydigan radioizotopli
RID - 1 va fotoelektrik IDF - 1M markali avtomatik y o n g ‘in darakchilari
(13, 14- rasmlar) ham qo‘llaniladi.
11.9. Portlash xavfi va uning xususiyatlari
M a’lumki, y o n g ‘in va portlashlar o ‘zaro uzviy bog‘liqligi sababli
ko‘pchilik avariyalarda y on g‘inlar natijasida portlashlar bo‘lishi yoki
aksincha, portlash natijasida y on g‘in!ar sodir b o ‘lishi mumkin.
215

---

1 3 -ra sm . RID 
- 
1 
ra d io izo to p li y o n g ‘in 
1 4 -ra sm . ID F-1M
ru su m li fo to elek trik
d a rak c h isi 
y o n g 'in d arak ch isi
P ortlash
- bu q isq a v aq td a chegaralangan hajm dagi, katta m iqdor- 
dagi quvvatning ajralib chiqishi tu shuniladi yoki portlash suyuqliklari- 
ning, p o rtlovchi m o d d alam in g k uch yoki issiqlik t a ’sirida o ‘zi jo y lash g an
h ajm ig a sig ‘m ay qolishi tufayli otilib chiqadigan hodisadir.
O datda, p ortlash g azlam in g qattiq qizishi oqibatida, yuqori bosim ho­
sil qilib ku zatilad i.P o rtlash lar asosan y o n g ‘in v a portlash xavfi b o r ob- 
yektlarda sodir b o ‘lib, u n ing o q ib atid a y o n g ‘in!ar kelib chiqishi m um kin. 
Portlovchi m oddalar saqlanadigan om borlar, ular bilan b o g ‘liq b o 'lg an
ob y ek tlar p ortlash xavfi b o r ob y ek tlar hisoblanadi. B ularga m udofaa, neft 
va neft m ahsulotlarini qayta ishlab chiqaruvchi-saqlovchi, kim yoviy, gaz, 
paxta, q o g ‘oz, non m ahsulotlari, yengil sanoat korxonalari, u lar ishlab 
chiqargan ta y y o r m ah su lo tlam i saqlovchi o m borxonalar kiradi.
H ozirgi kunda 0 ‘zbekiston h u dudida 500 dan ziyod ishlab chiqa- 
rish tarm o q larid a portlash va y o n g ‘in chiqish xavfi m avjud. Portlatuvchi 
om illarga: kim yoviy (portlovchi m oddalar), yadroviy (yadroviy qurollar), 
m exanik (yuqori bosim li suyuqliklar saqlaydigan idish larn in g yorilishi), 
elektrom agnit (uchqun razryadi v a lazer uchquni) va b o sh q alar kiradi.
H ar qanday p o rtlash lard a birinchi va ikilam chi z a ra r b eruvchi om illar 
hosil b o 'la d i. B irinchi om illarga: zarb t o ‘lqinlari va siniq parchalarning 
sochilishi.