M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova



Download 9,23 Mb.
Pdf ko'rish
bet145/242
Sana23.09.2021
Hajmi9,23 Mb.
#183085
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   ...   242
Bog'liq
2 5285202826778119839

61 – rasm. Marshansiya 
 
A-  urug’chi tanasi, B- changchi tanasi V- tanachaning kondalang kesimi. 1- 
og‘izchaning kondalang kesimi, 2- epiderma, 3- xlorofilli hujayra, G- og‘izchaning 
ustki ko’rinishi. 
 
 Marshansiyada  nasl  gallanishi  bir  yilda  bir  marta  sodir  bo‘ladi. 
Marshansiya  vegetativ  yo‘l  bilan  ko‘payganda  uning tallomi  ustidagi xaltacha 
ichida  kurtaklar  hosil  bo‘ladi.  Shu  kurtaklar  bir  muddat  vaqt  o‘tib 
marshansiyadan ajralib chiqadi va yangi marshansiya hosil qiladi. 
Barg  poyali  moxlar  sinfi  (Musci)    asosan  tanasining  poya  va  bargga 
bo‘linganligi,  rizoidlarining  ko‘p  hujayrali  hamda  sershox  bo‘lishi  bilan  jigar 
moxlaridan  farq  qiladi.  Ko‘payish  jinsiy  organlari  -  anteridiy  va  arxegoniylar 
ko‘pincha  to‘da-to‘da  bo‘lib,  “novda”  yoki  shoxchalarning  uchida,  alohida 
yoki bitta o‘simlikning o‘zida rivojlanadi. 
Vegetativ yo‘l bilan ko‘payganda kurtaklar yoki tanadan ajralgan biror 
qismdan yangi moxlar o‘sib chiqadi. Barg poyali  moxlarning ichki tuzilishiga 
kelsak,  uning  poyasida  po‘st,  asosiy  to‘qima  va  juda  sodda  tuzilgan 


234 
 
o‘tkazuvchi  naylar  bo‘ladi.  Barg  poyali  moxlarga  kakku  zig‘iri,  funariya  va 
sfaggnum (torf) moxlarini  misol qilishimiz mumkin. 
Kakku  zig‘iri  asosan  shimolda,  botqoqliklarda,  o‘rmonlarda  ko‘p 
uchraydi. Kakku zig‘iri moxlarga qaraganda bo‘yi balandroq bo‘lib, 40-50 sm 
ga yetadi. Kakku zig‘irining jinsli nasli shoxlanmagan 15 sm keladigan poya va 
spiral  holatda  zich  joylashgan  bargchalardan  iborat  bo‘lib,  yer  ostidagi 
rizoidlari ko‘pincha gorizontal holatda bo‘ladi. 
Kakku  zig‘irining  poyasi  murakkab  tuzilishga  ega,  uning  markazida 
o‘tkazuvchi  bog‘lamlar  joylashgan.  O‘tkazuvchi  bog‘lamning  markazida  yon 
devori qalin po‘stli, uzun tortgan o‘lik hujayralardan iborat ksilema joylashgan. 
U  orqali  suv  va  suvda  erigan  oziq  moddalar  harakatlanadi.  Ksilema  atrofida 
1—2 qatlamdan iborat kraxmal saqlovchi hujayralar tizmasi joylashgan. Ularni 
ust  tomonidan  halqa  shaklidagi  floyema  o‘rab  turadi.  Floyemaning 
o‘tkazuvchibog‘lamlari tirik hujayralardan tarkib topgan bo‘lib, ular orqali oziq  
moddalar  harakatlanadi.  O‘tkazuvchi  to‘qimalarni  po‘st  qatlami  o‘rab  turadi. 
Po‘stni tashqi tomondan epidermis o‘rab turadi. Kakku zig‘irining bargi  ham 
murakkab  tuzilishga  ega.  U  cho‘ziq  nashtarsimon  shaklda  bo‘lib,  bir  necha  
qavat  hujayralar  qatlamidan  tarkib  topgan.  Uning  markazidan  bargning  butun 
sathi bo‘ylab o‘tadigan markaziy o‘tkazuvchi tomiri joylashgan. Bargning ustki 
qismi bir qator hujayralardan iborat, tarkibida xlorofill saqlovchi assimilatorlar 
joylashgan.  
Kakku  zig‘iri  ikki  uyli  o‘simlik.  Poyasining  uchida  anteridiy  va 
arxegoniy  joylashgan.  Anteridiy  qopchiq  shaklida,  bandli,  unda  son-sanoqsiz 
spermatogen  hujayralari  vujudga  kelib,  har  bir  spermatogen  hujayrasidan 
bittadan  ikki  xivchinli  harakatchan  spermatozoidlar  hosil  bo‘ladi.  Arxegoniy 
moxsimonlarga  xos  tuzilishli,  uni  bir  necha  qavat  hujayra  o‘rab  turadi. 
Urug‘langan  tuxum    hujayradan  sporogon  shakllanadi.  Kakku  zig‘irining 
sporogoni  uzun  bandli  ko‘sakchadan  iborat.  Ko‘sakcha  pishib  yetilgach, 
qopqoqchasi ajralib tushadi va peristoma teshikchalari orqali sporalar to‘kiladi. 


235 
 
Sporalar  qulay  muhitga  tushishi  bilan  undan  avval  ingichka  ip  shaklidagi 
protonema va undan kakku zig‘irining gametofit nasli hosil bo‘ladi. 
Poya  bargli  moxlarga  yoki  yashil  moxlar  tartibiga  tabiatda  juda  ko‘p 
tarqalgan  funariya  (Funaria  hugrometrika)  moxi  kiradi.  U  O‘zbekistondagi 
buloq  va  ariqlar  bo‘yida,  zax  joylarda,  tekislik  va  tog‘li  zonalarda,  eski 
uylarning  loyli  tomlarida  uchraydi.  Poyasida  kalta  bo‘yli  barglar  zich 
joylashgan  va  yer  ostki  qismidagi  rizoidlar  yordamida  tuproqqa  mahkam 
o‘rnashib  oziqlanadi.  Funariya  bir  uyli,  ikki  jinsli  o‘simlik  bo‘lib  ko‘payishi 
gametofit va sporofit nasllarning gallanishi bilan sodir bo‘ladi. 
Sfagnum  moxining  350  dan  ortiq  turi  mavjud  bo‘lib,  ular  asosan  yer 
sharining  hamma  qismida  uchraydi.  Sfagnum  moxining  hujayralarida 
to‘plangan suv va havo pufaklari, unga oq rang berib turadi. Shu sababli ular 
oq  yo‘sinlar  deb  ham  yuritiladi.  Sfagnum  (Sphagnum)  moxi  tanasining 
parchalanishi  va  maxsus  ajraluvchi  kurtaklari  yordamida  vegetativ  ko‘payadi. 
Bularning  rivojlanish  siklida  hamma  moxlar  singari  jinsiy  va  jinssiz  nasl 
gallanishi mavjud. Bu o‘simliklar ko‘pincha bir uyli. Jinsiy organlar—anteridiy 
yumaloq    shaklda  bo‘lib,  o‘simlikning  yon  novdalarida,  arxegoniy  esa 
poyaning  uchida  joylashgan.  Urug‘lanish  natijasida  uzun  ustunchada 
joylashgan sharsimon sporogon vujudga keladi. 
Sporogonust tomondan ko‘p qavatli epidermis va yashil rangli hujayralar 
qatlami  bilan  qoplangan.  Sporogon  ichida  bir  qadar  kengaygan  ustun 
shaklidagi  bo‘rtma  bo‘lib,  uning  ustida  kelgusida,  ulardan  spora  vujudga 
keladigan  sporogon  hujayralari  bilan  to‘la    sporangiy    joylashgan.  Pishib 
yetilgan  sporogonning  qopqog‘i  ochilib,  sporalar  to‘kiladi,  qulay  muhitga 
tushgan sporalardan yangi moxning gametofitnasli unib chiqadi. Botqoq va suv 
havzalarining  ostida  to‘plangan  moxlar  kislorodning  yo‘qligi  tufayli 
chirimaydi,  torfga  aylanadi.Torf  qatlami  nihoyatda  sekin  vujudga  keladi.  Bir 
metr torf qatlamning hosil bo‘lishi uchun 1000 yilga yaqin vaqt talab qilinadi. 
 


236 
 
Torf  moxi  morfologik  tuzilishi  va  ekologiyasiga  taalluqli  qator 
xususiyatlari  bilan  moxlarning  boshqa  turlaridan  keskin  farq  qiladi.  Yetilgan 
torf    moxining  poyasi  bargli,  shoxlangan,  uning  ost  qismi  vegetatsiya  oxirida 
o‘lib,  yil  sayin  yangi  torf  qatlamini  hosil  qilaveradi,  ustki  qismi  esa  o‘sishni 
davom  ettiradi.  Torf  moxining  poya  va  bargi  g‘ayri  tabiiy  tuzilishga  ega. 
Poyaning  ustki  tomoni  bir  necha  qatlam,  suv  bilan  to‘la,  rangsiz,  hujayralar 
qatlamidan  tashkil  topgan  po‘st  bilan  qoplangan.  Uning  ostki  qismida  qalin 
po‘stli      hujayralardan  vujudga  kelgan  to‘qimalar  joylashgan.Poyaning  o‘zak 
qismi tirik, xlorofillsiz  parenxima  to‘qimalaridan shakllangan. Poyada maxsus 
o‘tkazuvchi  to‘qimalar  yo‘q.  Torf  moxining  bargi  oval-lansetsimon  ikki  xil 
hujayralardan  tashkil  topgan  plastinkadan  iborat.  Bu  hujayralardan  biri  tirik, 
xlorofilli, uzunchoq bo‘lib, uchtadan birlashib to‘r hosil qiladi. Boshqalari esa 
ular  orasida  joylashgan,  bochkasimon,  po‘st  hujayralariga  o‘xshash  suv  bilan 
to‘lib  turgan  o‘lik  hujayralardan  iborat.  Shu  xususiyatiga  ko‘ra  torf  moxi 
o‘zining  quruq  vazniga  nisbatan  30  barobardan  ortik  suv  to‘playdi.   
O‘rmonlarda tarqalgan torf moxi o‘z tanasida ko‘p miqdorda suv to‘planganligi 
tufayli  botqoqliklarning  vujudga  kelishiga  sabab  bo‘ladi.  Agromeliorativ 
usullar bilan botqoqliklar quritilib, torf qazilma boylik sifatida kovlab olinadi. 
Torf  qimmatbaho  yoqilg‘i  hisoblanib,  qadimdan  ishlatilib  kelingan.  Hozirgi 
vaqtda  qimmatbaho o‘g‘it sifatida tez buziladigan mevalarni joylashda, mollar 
ostiga  to‘shashda,  bog‘dorchilikda,  ba’zan  dezinfeksiya  qilishda  va  texnikada 
binokorlik plitalarini tayyorlashda ishlatiladi. 
 
ORGANLI,  ARXEGONIYALI O‘SIMLIKLAR –  SORMOBIONTA 
ARCHEGONIATAE 
 
Organli,    arxegoniyali  o‘simliklar  va  ochiq  urug‘lilar  dunyosiga 
plaunsimonlar,  qirqbo‘g‘imsimonlar,  qirqquloqsimonlar  va  ochiq  urug‘li 
o‘simliklar kiradi. Bu o‘simliklar juda qadimiy bo‘lib, ularda  jinsiy va jinssiz 


237 
 
nasli alohida-alohida yashab, gallanib turishi bilan xarakterlanadi. 
 
Plaunsimonlar bo‘limi –Lycopsida 
Plaunsimonlar  eng  qadimiy  o‘simliklardan.  Ular  paleozoy  erasining 
Silur  davridan  boshlab,  karbon  davrida  o‘z  rivojlanishining  eng  yuqori 
pog‘onasiga  ko‘tarilgan.  Karbon  davrida  plaunsimonlarning  baland  bo‘yli 
daraxtsimon shakli – lepidodendronlar kabi o‘simliklar keng tarqalib,  o‘rmon   
hosil qilgan. Ularning bo‘yi 30 m, diametri 1 m gacha etgan.  Poyasi bir necha 
marta  dixatomik    shaklida  shoxlangan.  Plaunsimon  o‘simliklarning  hammasi 
mezozoy    erasi  boshlariga  kelib  yo‘qolib  ketgan.  Bizga  qadar  ularning  faqat 
o‘tsimonlari yetib kelgan. 
Plaunsimonlar  bo‘limi  plaunlar  valepidodendronlar  sinfiga  bo‘linadi. 
Plaunlar sinfi esa bir xil sporali va har xil sporali avlodlarga ajraladi. 
 
Bir xil sporali plaunlar-Lycopodiales 
Plaunlar  200  turdan  ortiq  bo‘lib,  ulardan  10  tasi  asosan  tropik 
o‘rmonlarda  uchraydi.  Ularning  barcha  xarakterli  xususiyatlarini  o‘zida 
mujassamlantirgan  vakili 
cho‘qmoqli  plaun  (Lycopodiom  clavatum) 
hisoblanadi.  Bu  o‘simlik  Rossiyada,  xususan  uning  o‘rmon  zonasida  keng 
tarqalgan.  Cho‘qmoqli  plaun  dixatomik  shoxlangan,  yer  bag‘irlab  o‘sadigan 
o‘simlik  bo‘lib,  ayrim  hollarda  uning  uzunligi  3  m  ga  qadar  boradi.  Poyasi 
bigizsimon  barglar  bilan  qoplangan,  uning  gorizontal    holda  yer  bag‘irlab 
o‘sadigan  qismida  ancha  murakkab  tuzilishli,  shoxlangan  ildizlari  bor. 
Poyasining  ichki  tuzilishi  nisbatan  murakkab,  uning  sirt  tomonida  og‘izchali 
epidermis  joylashgan,  epidermis  ostida  ich  tomonidan  endodermaga  o‘xshash  
po‘st  bo‘ladi.  Endodermadan  so‘ng  peritsikl  boshlanadi,  markazda  esa 
traxeidlardan  iborat  ksilema  joylashgan  bo‘lib,  unielaksimon  naylar  va 
parenxima  hujayralaridan  shakllangan  floyema  o‘rab  turadi.  Barglari  uzun, 
ensiz, poyada navbatlashib, qarama-qarshi  va xalqa shaklida joylashgan. 


238 
 
Poyaning uchida dixatomik shoxlangan cho‘qmoq shaklidagi boshoqlar 
bo‘ladi. Boshoqchaning markazidan o‘q o‘tadi. Boshoqcha o‘qiga qorin qismi 
kengaygan,  qisqa  bandli,  o‘tkiruchli  spora  saqlovchi  barglari  o‘zining    tub 
qismi  bilan  birlashgan.    Spora  barglarning  markazida  buyraksimon  sporangiy 
joylashgan. Sporangiyning ichi son-sanoqsiz kattaligi bir xil sporalar bilan to‘la 
bo‘ladi. 
Pishib yetilgan sporangiy yorilib, sporalar qulay sharoitga tushishi bilan 
undan  plaunning  gametofit  nasli  -  o‘simta  vujudga  keladi.  O‘simtaning  ostki 
qismida rizoidlar, ustki qismida jinsiy organlar anteridiy va arxegoniy taraqqiy 
etgan.  Odatda  anteridiy  o‘simtaning  markazida,  arxegoniy  esa  uning  tashqi 
qismida  joylashgan  bo‘ladi.  Cho‘qmoqli  plaunning  gametofiti  15-20  yilga  
qadar  umr  ko‘radi.  Jinsiy  organlarning  rivojlanishiva  urug‘lanishi  gametofit 
hayotining  ikkinchi  yarmida  kuzatiladi.  Urug‘lanishdan  so‘ng  vujudga  kelgan 
zigotadandarhol  sporofit  murtagi  shakllanadi.  Sporofit  murtagidan  ma’lum 
vaqtdan so‘ng cho‘qmoqli plaunning sporofitnasli  hosil bo‘ladi (62-rasm).  
 

Download 9,23 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   141   142   143   144   145   146   147   148   ...   242




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish