M. T. Yulchieva, N. T. Atamuratova

65 – rasm. Oddiy qaragayning 
rivojlanish sikli 
 
Qarag’ayning umumiy ko’rinishi, B- 
changchiqubbasiningkesimi, 
V- changchi, G- urugchi qubbasining 
kesimi, D- urugkurtagining kesimi, E- 
urugtangachasi ikkita urugi bilan, J- 
urugning uzunasiga kesimi 
 
 
Urug‘  yetilgan  vaqtda  g‘uddalarning  tangachalar  qurib,  yog‘ochlanib, 
jigarrangga  kiradi  va  oralari  biroz  ochiladi.  Yetilgan  urug‘lar  tashqariga 
to‘kiladi  va  shamol  yordamida  urug‘dagi  maxsus  qanotchalar  yordamida 
tarqaladi.  
       Qarag‘ay o‘simligida har yili uch xil rangli g‘uddalarni kuzatish mumkin. 
Changlanish  jarayonida  mayda  qizg‘ish  rangli  g‘uddalar,  urug‘lanish 
jarayonida  yashil  rangli  birmuncha  kattaroq  g‘uddalar,  urug‘lar  yetilganda 
yog‘ochlangan qo‘ng‘ir rangli katta g‘uddalar.  
       O‘rta  Osiyoda  qarag‘aylar  tabiiy  holatda  o‘smaydi,  ammo  ba’zi  vakillari 
manzarali  o‘simlik  sifatida  ekib  o‘stiriladi.  Tibbiyotda  qarag‘ay  kurtagidan 
tayyorlangan  preparatlar  balg‘am  ko‘chiruvchi,  dezinfeksiya  qiluvchi,  peshob 
xaydovchi,  hamda  yuqori  nafas  yo‘llari kasalliklarida  ingalatsiya  qilish uchun 
ishlatiladi.  
 
Qobiq urug‘lilar – Chlamydospermatophyta 
      Bu  sinfga  3  ta  tartib  kiradi.  Zog‘ozalar-Ephedrales,  velvichiyalar-
Welwitschiaceae, gnetotimlar- Gnetales. 
     Bu sinf vakillari morfo-anatomik tuzilishi bilan boshqa ochiq urug‘lilardan 
keskin  farq  qiladi.  Barglari  halqasimon  va  qarama-qarshi  joylashgan,  
yog‘ochligida  suv  naylari  mavjudligi,  bir  jinsli  g‘udddalarning  to‘planishi, 

---

255 
 
urug‘  murtagi  ikki  pallali  bo‘lishi  va  po‘stlog‘ida  smolla  yo‘llari  bo‘lmasligi 
bilan ajralib turadi.  
      Zog‘ozalardan  olingan  alkoloidlar  tibbiyotda  katta  ahamiyatga  ega 
bo‘lganligi uchun uni ko‘rib chiqamiz. 
 
Zog‘ozalar-Ephedrales 
 
Zog‘ozaning  tabiatda  40  ga  yaqin  turi  uchraydi.  O‘zbekistonning  cho‘l 
va  dashtlarida,  tog‘larning  shag‘alli  yonbag‘irlarida    zog‘ozaning  6  ta  turi 
uchraydi.  Shulardan  quyidagi  ikkitasidan  efedrin  alkaloidi  olinadi.  Tog‘ 
efedrasi  yoki  qirqbug‘imsimon  zog‘oza  –  Ephedra  equisetina  Bge,  cho‘l 
efedrasi– Ephedra intermedia Schrenk. 
 
Zog‘oza  o‘simligi  asosan  ikki  uyli,  sershox,  barglari  reduksiyalangan, 
tangacha  shaklida  bo‘lib,  pardasimon  qobiq  bilan  karnay  bo‘lib  o‘ralgan. 
Ularning  hayotiy  shakllari  buta  va  yarim  butalar  bo‘lib,  bo‘yi  1  metrdan  5-8 
metrgacha bo‘lishi mumkin. 
 
Zog‘ozaning  poyasida  qarama-qarshi  juftlashib  joylashgan  mayda 
bargchalarning  qo‘ltig‘ida  shar  shaklidagi  kichik  changchi  g‘uddalar  hosil 
bo‘ladi.  Pastdagi  1-2  juft  bargchalari  hosilsiz  bo‘ladi.  Qolgan  qo‘ltig‘idagi 
g‘uddalarida 1-8 tagacha mikrosporangiylar bo‘ladi. Ikkinchi o‘simlik poyasida 
juftlashib  joylashgan  mayda  barglarning  uchida  bitta kichik g‘uddacha bo‘lib, 
unda bitta urug‘kurtak rivojlanadi. Urug‘kurtak tashqi tomoni integument bilan 
o‘ralgan  bo‘lib,  nutsellusida  2-5  arxegoniysi  bo‘ladi.  Ichki  integumentdan 
naycha  o‘sib  chiqadi  va  u  changni  ushlab  olishga  moslashgan  bo‘ladi. 
Mikrosporalar  urug‘kurtakka  tushgandan  so‘ng    spermiyani  hosil  qiladi  va  u 
bitta  arxegoniy  bilan  qo‘shilishi  natijasida  urug‘lanish  sodir  bo‘ladi.   
Urug‘ning  atrofini  go‘shtdor  qobiq  bilan  qoplovchi  bargchalar  qizarib  suvli 
bo‘ladi va tashqi ko‘rinishidan rezavor mevaga o‘xshab ketadi (66-rasm).  

---

256