Qubbalilar-Coniferophyta
Bu sinf: kordaitlar-Cordaitales, ginkolar-Ginkgoales, ninabarglilar-Coniferalis
tartibni o‘z ichiga oladi.
Kordaitlar-Cordaitales
Kordaitlar tartibiga faqat paleozoy erasida - devon davridan boshlab to perm
davrining oxirigacha yashagan va keyinchali yo‘qolib ketgan daraxtsimon
o‘simliklar bo‘lgan. Kordaitlar bo‘yi 30 m, diametri 1 m ga yetadigan baland
daraxtlar bo‘lgan. Barglari kserofil tuzilishda, yirik, oddiy, chetlari tekis,
lansetsimon shaklida bo‘lib, shoxlarning uchida g‘uj bo‘lib, joylashgan.
Poyasida ikkilamchi yog‘ochligi taraqqiy etib, serkavak hoshiyali traxeidlardan
iborat bo‘lgan. Bu o‘simliklar mikro va makrosporalar bir-biridan alohida,
ya’ni ikki xil otalik va onalik g‘uddalarda rivojlangan.
Filogenetik
nuqtai
nazardan
qaraganda
kordaitlar
ochiq
urug‘li
o‘simliklarning eng qadimiy tarmoqlaridan bo‘lib, urug‘li qirqquloqlar bilan
bir qatorda, ammo ulardan mustaqil holda rivojlangan.
Ginkgolar-Ginkgoales
Hozirgi vaqtda ginkgolarning tartibining faqat bitta Ginkgoaceae oilasi
bo‘lib, u ham bitta avloddan va bitta turdan ikki bo‘lak bargli ginkgo Ginkgo
biloba o‘simligi kiradi. Ginkgolar yovvoyi holatda Janubiy Xitoyning ba’zi
hududlarida uchraydi. Bu o‘simlikning balandligi 30-40 m etadi, poyasining
yo‘g‘onligi 3-4 m ni tashkil etadi. Po‘stlog‘i to‘q kul rangli bo‘lib, shox-
shabbasi piramidasimon ko‘rinishda bo‘ladi. Barglari oddiy, bandli, barg
plastinkasi elpig‘ich shaklida, o‘rtasi biroz tilingan, barg tomirlanishi
dixotomik tarzda. Qishda bargini to‘kadigan daraxt.
Ginkgo o‘simligi ikki uyli bo‘lib, mikro va makrosporalari alohida
o‘simliklarda hosil bo‘ladi. Mikrosporofilari kuchalaga o‘xshash, qisqargan
novdalarning barg qo‘ltig‘ida hosil bo‘ladi. Makrosporofillari dixotomik
251
shaklda shoxlangan poyachaga o‘xshaydi va uchi ikkita ochiq kurtak bilan
tugallanadi.
Ginkogo quyidagicha urug‘lanadi. Mikrospora urug‘kurtakka tushgandan
so‘ng o‘sib, chang naychasini hosil qiladi. Urug‘lanishdan oldin bu naychadan
ikkita yirik, harakatchan spermatozoid vujudga keladi. Spermatozoid
urug‘kurtakdagi tuxum hujayrani urug‘lantirgach, urug‘ni hosil qiladi.
Ginkgolarning urug‘i yumaloq, diametri 2-3 smli, rangi yashil yoki sariq
rangli, olxo‘riga o‘xshaydi. Urug‘ining sirtqi qobig‘i qalin, shirali, ichi
yog‘ochlashgan. Urug‘ ichida endosperm bo‘lib, kraxmal bilan to‘lgan.
Urug‘ning etdor qobig‘ini iste’mol qilsa bo‘ladi.
Ninabarglilar-Coniferalis
Ninabarglilar ochiq urug‘li o‘simliklarning avlod va turlari juda ko‘p
bo‘lgan tartibi hisoblanadi. Ninabargli o‘simliklarning anatomik tuzilishi
o‘ziga xos bo‘lgan, o‘tkazuvchi sistemasi traxeidlardan iborat bo‘lgan daraxt
va butalar kiradi. Ninabargli o‘simliklarning deyarli barchasida smola yo‘llari
mavjud. Poyasining po‘stlog‘i juda zaif rivojlangan bo‘lib, kambiy hisobiga
ikkilamchi yo‘g‘onlashishi xususiyatiga ega. Barglari tangacha yoki ninasimon
bo‘lganligi sababli ninabarglilar deb nom olgan.
Ochiq urug‘lilar orasida ninabarglilar zamonaviy sharoitga eng ko‘p
moslashganidir. Shu sababli bu o‘simliklarni issiq va mo‘tadil mintaqalarda
keng tarqalgan. Ninabarglilarning 500 ga yaqin turi ma’lum. Ninabarglilar besh
oilaga
bo‘linadi: qarag‘aydoshlar-Pinaceae, sarvidoshlar-Cupressaceae,
taksodiyadoshlar-Taxodiaceae,
araukaridoshlar-Araucariaceae
va
zarnabdoshlar-Toxacaea oilasi. Shulardan qarag‘aydoshlar oilasi bilan tanishib
chiqamiz.
Qarag‘aydoshlar-Pinaceae
Ninabarglilar orasida eng katta oila bo‘lib, yer yuzidan keng tarqalgan.
Qarag‘aydoshlar asosan bir uyli, ba’zan ikki uyli daraxtlar kiradi. Bu oila 10
252
avlod va 250 dan ortiq turni o‘z ichiga oladi.
Qarag‘aylar avlodi-(Pinus) bir uyli doim yashil daraxtlar bo‘lib, butasimon
hayotiy shakllari ham uchrab turadi. Hozirgi vaqtda shimoliy yarim sharda
qarag‘ayning 100 ga yaqin turi o‘sayotganligi ma’lum bo‘lib, shulardan 10
yaqin turi MDH florasida uchraydi. Bular orasida o‘rmonchilik uchun va
iqtisodiy jihatdan eng muhimi o‘rmon qarag‘ayidir. O‘rmon qarag‘ayining
bo‘yi 40 m ga va diametri 80-100 sm ga yetadigan, monopodial shoxlangan
o‘simlik. Ninabargi zangori-yashil rangli, uchi o‘tkir, qattiq, 2 tadan, ayrim
hollarda 3 tadan dasta -dasta bo‘lib joylashadi.
Qarag‘aylarning ko‘payishi jinsiy va jinssiz nasllarning gallanishi hisobiga
sodir bo‘ladi. Bir uyli ayrim jinsli o‘simlik bo‘lib, chang changchi g‘uddasida,
urug‘ kurtagi urug‘chi g‘uddasida rivojlanadi. Changchi g‘uddasi juda mayda
bo‘lib, bahorda o‘sib chiqqan yangi novdalarda boshoqqa o‘xshab to‘p-to‘p
bo‘lib joylashadi. Har bir g‘uddada bitta o‘q bo‘lib, ularga tangacha shaklidagi
mikrosporofillar zich bo‘lib joylashgan. Mikrosporofillarning pastki tomonida
ikkita chang xaltasi (mikrosporangiy) birikkan bo‘lib, unda mikrospora ya’ni
chang etiladi. Sporaga qaraganda ancha murakkab tuzilishga egaligi sababli
chang deb nom olgan. Chang tashqi (ekzina) va ichki (intina) po‘st bilan
o‘ralgan. Changning ikki tomonida po‘stlar orasida havo kamerali pufakchalari
mavjud. Shu sababli u juda yengil bo‘lib, havoda uzoq muddat shamol
yordamida uchib yuradi. Chang donachalari chang xalmachasi ichidagi vaqtda
chang hujayralari katta va kichik hujayralarga ajraladi. Yirik hujayra vegetativ
deb ataladi. Mayda hujayra bir necha marta bo‘linadi va hosil bo‘lgan
hujayralar ustma-ust taxlanadi. Bu hujayralarning eng yuqorisidagi anteridiy
hujayrasi deb nomlanadi.
Qarag‘ayning urug‘chi g‘uddalari yakka holda, bahorda o‘sib chiqqan
novdalarning uchida qizg‘ish rangli bo‘ladi. Ular changni tutib olishga
moslashgan. Urug‘chi g‘uddalari yirikroq bo‘lib, g‘udda o‘qida ikki qavat
tangachalar – makrosporofillar bilan qoplangan. Tashqi tangachalari yupqaroq
253
keyinchalik yog‘ochlashib ketadi, ichki tangachasi seretrok bo‘lib, uning
asosida ikkita urug‘kurtak joylashadi.
Urug‘kurtagi tashqi tomonidan qoplovchi to‘qima integument bilan
qoplangan bo‘lib, ularning yuqori tomoni tutashmay chang yo‘lini mikropileni
hosil qiladi. Integument ichida asosiy to‘qima nutsellusning chang yo‘liga
yaqin joyidagi bitta hujayrasi meyoz yo‘li bilan bo‘linib, to‘rtta hujayrani hosil
qiladi. Ulardan bittasi kengayib, urug‘chi gametofit endospermni hosil qiladi
va endospermning yuqori tomonida ikkita arxegoniya va uni ichida bittadan
tuxum hujayra rivojlanadi. Bularda ham ochiq urug‘lilarga xos 2n diploidli
endosperm urug‘lanishdan oldin hosil bo‘ladi.
Chang shamol yordamida urug‘chi g‘uddani tirqishi orqali kirib oladi va
urug‘kurtakka kelib tushadi. Chang yo‘lida changlanuvchi suyuqlik tomchi
holatida paydo bo‘ladi. Chang shu tomchi suyuqlik orqali chang yo‘liga
tushadi va changlanish sodir bo‘ladi. Changlangan g‘uddalarning tirqishi
bekiladi va qizg‘ish rangdan yashil rangga o‘tadi. Ochiq urug‘lilarda
changlanish jarayonidan urug‘ hosil bo‘lgunga qadar 2 yil vaqt kerak bo‘ladi.
Chang urug‘kurtakning chang yo‘liga tushib olgach bir oz dam oladi, so‘ng
changni tashqi qavati yorilib, vegetativ hujayra cho‘ziladi va uzun chang
naychasini hosil qiladi. Ushbu naycha yordamida arxegoniy bo‘g‘izi orqali
tuxum hujayraga o‘ta boshlaydi. Bungacha mikrosporadagi anteridiy hujayrasi
ham bo‘linib, bazal va generativ yadroni hosil qiladi. Bazal yadroning vazifasi
chang naychasini murtak xaltachasiga olib kiradi. Generativ yadro xivchinsiz
ikkita gameta spermiyani hosil qiladi. Chang naychasi mikropile orqali
endospermdagi arxegoniyaga borib yoriladi va naychadagi bitta spermiya
tuxum hujayra bilan qo‘shilib, urug‘lanish jarayoni sodir bo‘ladi. Ikkinchi
spermiya esa nobud bo‘ladi. Urug‘lanish jarayonida zigotadan urug‘ murtagi,
nutsellusda endosperm hosil bo‘ladi. Shunday qilib urug‘kurtak urug‘ga
aylanadi. Qarag‘ay urug‘i ikkinchi yilda yetiladi.
254
Do'stlaringiz bilan baham: |