M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

18.4.
 
To‘lov balansining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi 
bog‘liqliklar 
Joriy operatsiyalar hisobi bilan kapital harakati hisobining o‘zaro 
aloqalarini umumlashtirsak, uning 
makroiqtisodiy 
ko‘rinishi 
quyidagicha bo‘ladi: 
Y=C+I+G+Xn; 
Y-C-G = C+I+G+Xn-(C+G); 
Sn = I+Xn (I-S)+Xn=0 
(egiluvchan valuta kursi rejimida markaziy bank aralashmagan
sharoitda), bu yerda: Sn – milliy jamg‘arish; 
(I-S) – miqdori ichki investitsiyalarning ichki jamg‘armalardan 
ortiqchaligini ko‘rsatadi va kapital harakati hisobi qoldig‘ini bildiradi. 
Asosiy makroiqtisodiy ayniyatga ko‘ra joriy operatsiyalar va 
kapital harakati hisoblari bir-biriga tenglashadi: 
X-M = Xn=-(I-S)=S-I
ichki balans 
Bu shuni bildiradiki, to‘lov balansining joriy operatsiyalar 
bo‘yicha kamomadi kapitalning sof oqib kelishi hisobiga 
moliyalashtiriladi. 
Xn < 0 
X-M < 0 
X< M ; 
I-S >0 
I >S 
xorijdan kapital kiritilishi
. 
Agarda investitsiyalar (I) milliy jamg‘armalardan ko‘p bo‘lsa (I > 
S), ortiqcha investitsiyalar xorijdan olinadigan qarz hisobiga 
moliyalashtirilishi lozim. Bu qarzlar mamlakatga tovar va xizmatlarni 
eksport qilishga nisbatan ko‘proq import qilinishini taminlaydi (M>X). 
Ya’ni, sof eksport manfiy qoldiqqa (Xn<0) ega bo‘ladi. Mamlakat 
xalqaro jarayonga qarzdor bo‘lib qatnashadi. 
Joriy operatsiyalar musbat qoldiqqa ega bo‘lganda, ortiqcha 
mablag‘lardan xorijga investitsiya qilishda yoki xorijdan ko‘chmas 
mulk sotib olishda foydalaniladi. 
Xn>0 
X-M>0 
X>M; 
I-S<0 
I
xorijga kapital chikarilishi 
Davlatlar rasmiy zaxiralar va qarzlar hisobiga qoplash qobiliyatiga 
ega bo‘lmagan to‘lov balansining katta davriy taqchilligi bo‘lgan 

---

229 
hollarda o‘z valutalari devalvatsiyasini amalga oshirishlari mumkin. 
Bu importning fizik hajmi ko‘payishiga va oqibatda mamlakatda 
xorijiy valuta tushumining o‘sishi hamda to‘lov balansi kamomadi 
tugatiladi. 
To‘lov balansini tuzish tamoyillariga ko‘ra u doimo balanslashgan 
bo‘ladi. Manfiy yoki musbat qoldiq tushunchasi faqatgina to‘lov 
balansining alohida qismlariga taalluqli. Shu bilan birga to‘lov balansi 
qoldig‘ining milliy iqtisodiyotga ta’siri amaliyotda bir xil tavsiflan–
maydi. Iqtisodiy siyosat maqsadlaridant kelib chiqib to‘lov balansining 
musbat qoldig‘i ham, manfiy qoldig‘i ham ijobiy yoki salbiy deb 
baholanishi mumkin. 
To‘lov balansi holatiga baho berishda savdo balansi qoldig‘i, joriy 
operatsiyalar balansi qoldig‘i, kapital harakati va moliya balansi 
qoldig‘i hamda rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig‘i alohida tahlil 
etiladi. Savdo balansi qoldig‘i o‘zgarishiga baho berishda bu o‘zga–
rishlar qaysi omillar ta’sirida ro‘y berganligi e’tiborga olinadi. 
Masalan, manfiy qoldiq eksportning qisqarishi hisobiga ro‘y bergan 
bo‘lsa, bu holat milliy iqtisodiyotning raqobatbardoshliligi 
pasayganligidan dalolat berishi va negativ hodisa deb qaralishi 
mumkin. Lekin bu holat mamlakatga to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar 
oqimi ko‘payishi hisobiga importning o‘sishi natijasida ro‘y bergan 
bo‘lsa miliy iqtisodiyotning zaiflashishidan dalolat deb qaralmaydi. 
Joriy operatsiyalar hisobi balansi, odatda, to‘lov balansining 
ma’lumot beruvchi qoldig‘i deb qaraladi. Chunki bu qoldiq bilan birga 
ichki iqtisodiy siyosatni cheklovchi tashqi iqtisodiy omil hisoblanishi 
bilan birga mamlakatning moliyalashtirishga ehtiyojini belgilaydi. 
Joriy operatsiyalar hisobi balansining musbat qoldig‘i mamlakat 
boshqa davlatlarga nisbatan netto kreditor ekanligidan dalolat beradi va 
aksincha manfiy qoldig‘i (ya’ni joriy operatsiyalar hisobi balansining 
taqchilligi) mamlakat tovarlar va xizmatlarning netto-importi uchun 
to‘lovlarni amalga oshirishga va transfert to‘lovlarini moliyalash-
tirishga majbur bo‘lgan sof qarzdorga aylanganligini anglatadi. 
Amalda joriy to‘lov balansining musbat qoldig‘iga ega mamlakat 
milliy jamg‘armalarning bir qismini kapitalni ichki jamg‘arishga 
yo‘naltirish o‘rniga mamlakat tashqarisiga investitsiyalaydi. 
Kapital harakati va moliya balansi qoldig‘i joriy operatsiyalar 
balansi holatining oynadagi aksi hisoblanadi, chunki real resurslar 

---

230 
oqimini ko‘rsatadi. Shuningdek joriy operatsiyalar balansi holati 
qisman «Sof xatolar va chetda qoldirishlar» moddasiga to‘g‘ri 
keladi. 
Rasmiy hisob kitoblar balansi qoldig‘i to‘lov balansi umumiy 
(yakuniy) qoldig‘ining kengroq tarqalgan nomlanishi bo‘lib 
norezidentlarning 
mamlakatga 
nisbatan 
likvidli 
talablarning 
ko‘payishi (kamayishi) yoki xorijiy likvidli aktivlardagi mamlakat 
rasmiy zaxira–larning ko‘payishidan (kamayishidan) dalolat beradi. 
Bu qoldiq «Zaxira aktivlari» moddasidan boshqa barcha moddalarni 
qamrab oladi. 
Qayd qilingan valuta kurslari sharoitida (1979-yilga qadar) 
rasmiy hisob kitoblar holatiga katta ahamiyat berilar edi, chunki 
uning 
taqchilligi 
mamlakatning 
boshqa 
davlatlar 
oldidagi 
majburiyatlarining ortganligini (yoki zaxiralarining kamayganligini) 
anglatgani holda valuta kursining barqarorligiga tahdid solar edi. 
Suzib yuruvchi valuta kursining kiritilishi bilan umumiy to‘lov 
balansi tushunchasini yo‘qqa chiqardi, rasmiy zaxiralar dinamikasi 
esa nafaqat rasmiy hisob kitoblar qoldig‘ining oqibati, balki to‘lov 
balansining boshqa bo‘limlarida hisobga olingan oqimlaridagi 
o‘zgarishlarning sababchisi ham bo‘lib qoldi.