M. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov

 

---

223 
18-BOB. TO‘LOV BALANSI 
 
Reja: 
18.1.
 
To‘lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi. 
18.2.
 
Joriy operatsiyalar hisobi balansi. 
18.3.
 
Kapital harakati hisobi balansi. 
18.4.
 
To‘lov balansining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi 
bog‘liqliklar. 
18.5.
 
To‘lov balansini makroiqtisodiy tartibga solish vositalari 
va usullari. 
 
18.1.
 
To‘lov balansi tushunchasi va uning tuzilishi 
To‘lov balansi – ma’lum davr mobaynida mamlakat rezidentlari va 
tashqi dunyo o‘rtasida bo‘ladigan bitimlar statistik qayd qilingan 
xujjatdir. U mamlakatning iqtisodiy aloqalarini aniq-lo‘nda ifodalab pul- 
kredit, valuta, budjet-soliq, xalqaro savdo siyosatining hamda davlat 
qarzini boshqarish yo‘nalishlarini tanlash uchun indikator vazifasini 
bajaradi. 
Mamlakatning ma’lum vaqtdagi barcha xalqaro iqtisodiy faoliyati, 
shu jumladan, tashqi savdo, kapital va ishchi kuchi migratsiyasi ham 
to‘lov balansida o‘z aksini topadi. Har qanday tashqi iqtisodiy bitim 
valuta ayirboshlash va valuta operatsiyalari orqali amalga oshiriladi. 
Demak, mamlakatning jahon bozoridagi faoliyati natijalari pirovardida 
xorijiy valuta tushumlari va xarajatlarida ifodalanadi. Shuning uchun ham 
to‘lov balansini bir tomondan, chetdan keladigan barcha tushumlar, 
ikkinchi tomondan esa, chetga chiqariladigan barcha to‘lovlar 
ko‘rsatilgan hujjatdir deb qarash mumkin. Tushum faqat eksport 
yordamida ta’minlanishi mumkin. Aksincha, xorijiy tovarlarni va 
xizmatlarni sotib olish (import) uchun to‘lovlar va xorijiy valuta 
xarajatlari bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunda tovar deganda ayirboshlanadigan 
har qanday narsa tushuniladi, ya’ni, u moddiy ne’mat, xizmat, ishchi 
kuchi, kapital va valuta bo‘lishi mumkin. 
To‘lov balansida barcha iqtisodiy bitimlar ikkita katta guruhga 
bo‘linadi: joriy operatsiyalar va kapital harakati bilan bog‘liq 
operatsiyalar (18.1-jadval). 
Shunga ko‘ra to‘lov balansi struktarasi ham ikki qismdan iborat: 
1.
Joriy operatsiyalar hisobi; 

---

224 
2.
Kapital harakati hisobi. 
Joriy operatsiyalar hisobida mahsulotlar va xizmatlar eksporti «plyus», 
import esa «minus» ishoralari bilan belgilanadi. Ya’ni, joriy operatsiyalar 
hisobida ichki mahsulotlar eksporti kredit, aksincha mamlakatga 
mahsulotlar olib hisobida ichki mahsulotlar eksporti kredit, aksincha 
mamlakatga mahsulotlar olib kelish - import esa debet sifatida 
ko‘rsatiladi. Chunki, mahsulotlar eksporti xorijiy valuta ishlab topib, 
mamlakat valuta zaxirasini boyitsa, import esa mamlakatdan valuta chiqib 
ketishiga olib keladi.
Bu esa o‘z navbatida mamlakat valuta zaxirasini 
kamaytiradi. 
18.1-jadval