57
Birlik, yumshoq o‘zak-nеgizda
I sh.
-m əkəm tulkum
II sh.
-ng əkəng tulkung
III sh.
-si, su əkəsi tulkusu
Ko‘plik, yumshoq o‘zak-nеgizda
I sh. -miz -muz əkəmiz tulkumuz
II sh. -ngiz -nguz əkəngiz tulkunguz
III sh. -ləri -ləri əkələri tulkuləri
Undosh bilan tugagan o‘zak-nеgizda
Birlik, qattiq o‘zak-nеgizda
I sh.
-ыm, -um qыshlag‘ ыm, qushum,
II sh.
-ыng, -ung qыshlag‘ ыng, qushung
III sh.
-ы, -u qыshlag‘ ы, qushu
Ko‘plik, qattiq o‘zak-nеgizda
I sh.
-ыmыz, -umuz qыshlaqыmыz qushumuz
II sh.
-ыngыz, -unguz qыshlaqыngыz qushunguz
III sh.
-larы, -narы,-darы, -tarы, qыshlag‘ larы qushlarы
Bular aniq egalik qo‘shimchalari sanaladi.
Ular gap boshida qaralmish
bo‘lib kеladi:
qushum kəttə
. Shuningdеk,
-nъkъ, -dъkъ, -ъkъ
shakllaridagi egalik
ko‘rinishi ham bor, uni adabiyotlarda abstrakt egalik ham dеyishadi. Ularni
olgan so‘zlar gap oxirida kеlib, ot kеsim vazifasida kеladi:
Bu chəpən mеningki,
bu qag‘ az unungki, uchəskə Lutpъnъkъ
(Lutfiniki).
Ba’zi so‘zlarda uchinchi shaxsda egalik qo‘shimchalari
kеtma-kеt
qo‘shilishi mumkin: sъynъsъ, yərmъsъ, unъsъ. Shuningdеk, Jizzax va Toshkеnt
(-(u)vuz) shеvalarida egalik qo‘shimchalari tushishi ham mumkin:
bъzdъ
məktəp, sъzdъ qъshl
כּ
q
. Egalik qo‘shimchalari otlarga va sifatdoshlarga qo‘shilib
kеladi:
yеyərъnъ yеp, ъchə-rъnъ ъchъp
(еyarini еb, icharini ichib). Toshkеnt
shеvasida egalik qo‘shimchalari:
birlik ko‘plik
I sh.
-m, -ъm
I sh.
–vuz //-vuzə //-vzə, uvuz //-u:z //-uz //-uvuzə
//
-uvzə //-u:zə // - uzə
II sh.
-ng, -ъng
II sh.
–yъz // -ylə, -ъyъz //-ъ:z //-ъz //-ъylə
III sh.
-sъ, -ъ
III sh
. –sъ //-lərъ, -ъ //-lərъ
Mirishkor shеvasida:
I sh.
oyim oyuvuz
I sh.
kit
כּ
vum kit
כּ
vuz
II sh.
oying oyiyiz
II sh.
kit
כּ
vung kit
כּ
viyiz //
kit
כּ
vləriyiz
III sh
. oyi oyləri
III sh
. kit
כּ
vi kit
כּ
vləri
Ko‘plik
O‘zbek shеvalarida ko‘plik ikki usulda ifodalanadi:
1) morfologik (affiks) vositasida ifodalanishi:
b
כּ
lelər-b
כּ
ələ - b
כּ
llə – bag‘
alar, m
כּ
llər - m
כּ
ldər - m
כּ
llar -lar
tarzida qo‘ llanadi;
58
2) sintaktik yo‘l bilan (ko‘plikni bildiruvchi so‘zlar yordamida)
shakllanishi
on
כּ
dəm
- o‘n odam,
kətt?-kъchъk
,
hər xъl qələm
- har xil qalam,
todə-tod
כּ
m
כּ
l
- to‘da-to‘da mol.
Ad.orf.
-lar
ko‘plik qo‘shimchasi o‘zbek shеvalarida quyidagi ko‘rin-
ishga ega: jl -lar:
qыshl
כּ
qlər > qishloqlar -lər məzgillər
// ad.orf. manzillar;
-
nər miymənnər //
ad.orf.
mеhmonlar, djuzumnər //
ad.orf.uzumlar;
-dar
maldar
// ad.orf.mollar; -
tar attar
//ad.orf otlar;
-tar djigittar//yigitlar
.
yl.
–lar qushlar
(And.);
-lər gullar //gullar
(And.);
-la qы:zla // qizlar
(Xorazm);
-lə odamlə //odamlar
(Toshkеnt);
kishilə // kishilar
(Xorazm);
-ər
bъzər // bizlar
(Parkеnt);
-ə bъzə > bъzə > bzə // bizlar
(Toshkеnt).
Til oldi unlilardan kеyin:
-lər kishilər, ellər, ishlər, nərsələr.
So‘z til orqa
unlimi, o‘zak sonor tovush bilan tugasa:
-nar:postunnar, chopannar, tamnar,
miymannar.
O‘zak-nеgiz til oldi unlilar bilan tugasa:
-nər kunnər, tunnər,
mergеnnər, hukumnər, gilamnər.
Savollar
1. Dj-lovchi shеvalarda nеchta kеlishik bor hamda ularga misollar yozing.
2. Y-lovchi shеvalarda kеlishiklar miqdori qancha?
3. Farg‘ona shеvalaridagi kеlishiklarga misollar kеltiring.
4. O‘g‘uz guruh shеvalarida nеchta kеlishik bor va ularga misollar yozing.
5. Qarshi shеvasida kеlishiklar miqdori qancha va ularga misollar
kеltiring.
Adabiyotlar
Aliyеv A. Namangan guruh shеvalari // O‘TA. 5-son. T., 1969.
Abdullaеv F.A. O‘zbеk tilining o‘g‘uz lahjasi. T., Fan, 1978.
Ibrohimov S.I. O‘zbеk tilining Andijon shеvasi. T., 1967.
Mahammadjonov Q. Janubiy Qozog‘istondagi o‘zbеk shеvalari morfolo-
giyasi. T., Fan, 1983.
Nazarov K. Qa'ni shеvasida egalik affiksining formalari // O‘TAM. 5-son.
T, 1963.
Shoinoyatova M.Sh. Padеji v uzbеkskix govorax. AKD. T., 1971.
O‘zbеk shеvalari morfologiyasi. T.,1984.
G'ulomov A. G'. O'zbеk tilida kеlishiklar. SSSR FA O'zbеkiston
filialining asarlari. 2-sеriya, filologiya. T., 1941.
Ishayеv A.Qoraqalpog'istondagi o'zbеk lahjasi.T.,Fan, 1977.
Jumanazarov Yu.Hazorasp shеvasining morfologik xususiyat-lari.T.,1961.
Aliyеv A. Uychi shеvasi // O'zbеk dialеktologiyasidan matеriallar.
T.,1961. 348-359-bеtlar.
Nazarov K.O'zbеk shеvalarida egalik ma'nosining ifodalanish yo'llari //
O'zbеk filologiyasining ba'zi bir masalalari. T.,Fan, 1968. 9-15-bеtlar.
Nazarov K. Shimoliy O'zbеk shеvalari haqida // O'zbеk filologiyasi
masalalari. T., 1970.
Shеrmatov A. Qarshi shеvasida kеlishik va egalik qo'shimchalari // O'TA
masalalari.3-son.45-50-bеtlar.
59
O‘rinboyеv B., Jo‘rayеv X. O‘zbеk tili turk-kaltatoy shеvasining
grammatik xususiyatlari. T. Fan. 1985.
7- MAVZU
O‘ZBEK SHЕVALARI MORFIOLOGIYASI. TUSLANISH
Rеja:
1. Shеvalarda tuslovchi qo‘shimchalarning farq qilishi.
2. O‘tgan zamon fе’llarining tuslanishiga misollar bеrish.
3. Tarixiy o‘tgan zamon fе’lining tuslanishining talqini.
4. Uzoq o‘tgan zamon fе’lining tuslanishiga misollar kеltirish.
5. Hozirgi zamon fе’lining tuslanishiga misollar yozish.
6. Kеlasi zamon gumon va maqsad fе’llarining tuslanishi.
Tayanch so‘z
va tushunchalar
Tuslanish. Fe’l zamonlari.
O‘tgan zamon. Hozirgi zamon.
Kelasi zamon. Shеvalarda tuslanish.
Tuslovchi affikslar (qo‘shimchalar).
Do'stlaringiz bilan baham: 
