Ot so‘z turkumi
Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarni olib
turlanadi. O‘g‘uz shеvalarida ko‘plik tushunchasi
-lar, -lər
qo‘shimchasi
vositasida ifodalanadi. Ko‘plikning bu tarzda ikki forma bilan bеrilishi shеvada
singarmonizm hodisasi mavjudligini asoslab turibdi. Shevalarda ko‘plik
qo‘shimchasining -nar / -n
ə
r shakllari ham mavjud. Ot so‘z turkumiga oid
so‘zlar egalik, kеlishik va ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda kеlishi mumkin.
Bu hol quyidagicha ko‘rinishga ega:
a) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat egalik qo‘shimchasini oladi;
b) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kеlishik qo‘shimchalarini oladi;
v) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarini olib
kеladi:
balalarыm balalarыmыz
balalarыngz balalarыngiz
balalarы balalari
g) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik va kеlishik qo‘shimchalari bilan
turlanadi:
B.k.
כּ
tыm
Q.k
.
כּ
tыmnыng
T.k
.
כּ
tыmmы
O‘-p.k
.
כּ
tыmdə
J.k.
כּ
tыmgə
Ch.k
.
כּ
tыmdən
1
Qarang: O‘zbеk shеvalari morfologiyasi. T.,1984. 55-bеt.
63
d) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat kеlishik qo‘shimchalarini olib
turlanadi:
B.k.
at soz
Q.k.
atnы sozni
T.k.
atnы soznы
O‘-p.k
atta sozdы
J.k.
ata soza
Ch.k.
attan sozdən
Pashshalarыn a:lamg‘a bе:gən ba:jы,
Ustinde sarpa:yo‘, ba:shыnda ta:jы
(Qarnoq).
Zaqcha, bulbul, bolo‘t ba//a yarashmas,
Kiyiktin ozgəsi ta://a yarashmas
(Qarnoq).
Buxoro guruh shеvalarini tadqiq etgan Mustaqim Mirzayеvning ta’kid-
lashicha, bu dialеktning lug‘at tarkibini o‘rganishdan shu narsa aniqlandiki,
jonsiz va jonli mavjudotlarni bildiruvchi so‘zlar, ya’ni grammatik otlar boshqa
so‘z tur-kumlariga qaraganda son - miqdor jihatdan eng ko‘pchilikni tashkil
etadi. Otlar tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma va juft ko‘rinishlarda uchraydi.
Sodda otlar tub (
b
כּ
q’,halv
כּ
)
hamda affiksatsiya yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama
so‘zlardan (
b
כּ
g‘b
כּ
n, xalv
כּ
gar
) iborat.
Qo‘shma otlar ikki so‘zdan yasaladi:
nenkaвъ, n
כּ
skaвъ, bo‘rikalla, palav-
kaвъ.
Juft otlar ma‘nosi o‘zaro yaqin yoki zid bo‘lgan ikki so‘zning tiziluvidan
yasaladi, ko‘pincha ular yuklamalar bilan bog‘lanadi:
q
כּ
z
כּ
n-tav
כּ
q; savzъ-
pъy
כּ
z; toyu t
כּ
m
כּ
sh
כּ
; kеchayu kunduz; dostu dushman; y
כּ
zu qъsh.
Biror kasb ixtisosga mansub shaxs otini yasovchi qo‘shimchalar:
- chъ naychъ, surnaychъ, tеgъrm
כּ
nchъ, aъl
כּ
chъ.
- k
כּ
r s
כּ
hъpk
כּ
r, pəxtək
כּ
r
- gar n
כּ
sgar
- kəsh pъllakash, dərkəsh (dardkash)
- tar
כּ
sh juntar
כּ
sh, t
כּ
shtər
כּ
sh
- paz samыsapaz
- b
כּ
f sh
כּ
yъb
כּ
f
- sho‘y po‘stsho‘y
- mand ay
כּ
lmand
- b
כּ
z,-v
כּ
z m
כּ
rb
כּ
z
O‘rin-makon ma‘nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar:
- z
כּ
r, -ъsten, -g
כּ
h, -d
כּ
n, -q, -
כּ
q, -q
כּ
q (b
כּ
tq
כּ
q)
Aniq va mavhum prеdmеtlar ma‘nosini bildiruvchi otlar yasaydigan
yasovchi qo‘shimchalar:
- a go‘ra, ko‘sa, qalama.
- ak kunjak, еlak, tъlak.
- chъ, -kъ surtkъ
-
כּ
q o‘ir
כּ
q
- g‘ъch/-g‘uch qъrg‘o‘ch, surg‘uch
64
- ch
כּ
q yarg‘uchoq (qo‘l tеgirmoni)
- ush ulush ( to‘y -marakalarda bеriladigan еmishlik
ma‘nosida).
Mavhum ma‘noli otlarni yasovchi qo‘shimchalar va ularga misollar:
- lъk, -lъq, -lik yaxshъlъk, s
כּ
g‘ lъ.
- chъlъk : dе:qonchъlъk, uzumchъlъk
Old qo‘shimcha:
ham - / -d
כּ
sh hamso:bat, hamkasp / kasbd
כּ
sh, sohbatd
כּ
sh,
hamn
כּ
m/adash.
Kompozitsiya usulida yasalgan otlarga misollar:
sh
כּ
k
כּ
sa, gosh(t) barak,
tu-xumbarak, gulъra : nə
va boshqalar
.
Do'stlaringiz bilan baham: |