M. R. Tursunova xalqaro menejment

«Xalqaro menejment» fanining vazifasi
— jahon bozorida milliy va xalqaro 
kompaniyalar strategiyasini, integral (birikma) xalqaro texnologiyalarni qo’llash orqali 
ishlab chiqarishni baynalmilallashtirish imkoniyatlarini, xorijiy an’analar, madaniy 
xususiyatlar va qabul qilingan standartlarga moslashish usullarini o’rganishdan iboratdir. 
Natija sifatida esa global ko’lamdagi tafakkur, falsafa va psixologiyani hamda chet elda 
tadbirkorlik faoliyati sharoitlariga tez moslashish ko’nikmalarini egallash qabul qilinadi. 
14 

---

1.2.“Xalqaro menejment” kategoriyasi 
“Xalqaro menejment” kategoriyasiga ta’rif berish uchun tovarlar va xizmatlarning turli 
mamlakatlarda ishlab chiqarilishi va sotilishiga imkoniyat yaratuvchi tadbirkorlik shakli 
sifatida xalqaro biznes tushunchasini aniqlab olish zarur. Global menejment nazariyasining 
asosiy prinsiplari bo’lib mutlaq ustunliklar, nisbiy afzalliklar, mahsulotning xalqaro 
hayotiylik sikli va bevosita xorijiy investitsiyalar tamoyillari hisoblanadi. 
Mutlaq ustunliklar tamoyili boshqa davlatlarga nisbatan mehnat unumdorligi yuqori 
va ishlab chiqarish harajatlari past bo’lgan mamlakatda tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarishni tashkil qilishni nazarda tutadi. Bunday sharoitlar mutlaq ustunliklarga ega 
mamlakatdan boshqa davlatlarga tovarlar va xizmatlar eksportini amalga oshirish 
imkoniyatini beradi. Mutlaq ustunliklar, shuningdek nisbiy ustunliklar ham xalqaro 
biznesni rivojlantirishni rag’batlantiradi. 
Nisbiy afzalliklar tamoyili mamlakatda bir necha xil tovarlar va xizmatlar ishlab 
chiqarishni tashkil qilish imkoniyatlarini asoslab beradi. Bu holda menejer mutlaq 
ustunliklarga ega bo’lgan mahsulotni tanlashi va uni ishlab chiqarish va eksport qilishga 
kuch-quvvatlarni jamlashi zarur bo’ladi. Qolgan tovarlar va xizmatlar esa faqat ichki bozor 
uchun mo’ljallanishi va unga bo’lgan ehtiyojlarning bir qismi import hisobiga qondirilishi 
mumkin. Mutlaq va nisbiy ustunliklarning kombinatsiyasi har bir mamlakatga tegishli 
bo’lgan ishlab chiqarishni tashkil qilish va davlat siyosati bilan birga turli 
mamlakatlarning firmalariga raqobat sharoitlarida yuqori obro’ni ta’minlaydi. Tajribaning 
ko’rsatishicha, AQSh korporatsiyalarining yo’lovchi samolyotlarini (“Boing” 
kompaniyasi), qudratli kompyuterlarni (“IBM” kompaniyasi), kompyuter dasturlari 
(“Microsoft” kompaniyasi), atrof-muhit muhofazasi uchun uskunalarni, o’g’itlarni ishlab 
chiqarishdagi raqobatbardoshligi shubhasiz. Jahon bozorlarida Germaniya firmalari 
avtomobillar, kimyoviy mahsulotlar, qishloq xo’jalik mashinalari, optik asboblar, 
poligrafiya uskunalari kabi tovarlar bo’yicha yuqori raqobatbardoshligi bilan mashhur. 
Jahon bozorlarida uglerodli tolalar, telekommunikatsiya uskunalari, dengiz kemalari, 
avtomobillar, maishiy elektronika ishlab chiqaruvchi yapon kompaniyalari ham 
15 

---

mashhurdir. Italiya firmalari esa keramik va to’qimachilik mahsulotlarini, sport poyafzali, 
qadoqlash uskunalarini yirik ishlab chiqaruvchilari hisoblanadi. 
Mahsulotning xalqaro hayotiylik sikli tamoyili amerikalik iqtisodchi R.Vernan 
tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotning hayotiylik sikli nazariyasiga asoslanadi. U ichki 
va tashqi bozorlarga yangi mahsulotlar bilan chiqishda tez o’zgaruvchan kon’yunktura va 
o’tkir raqobat kurashi sharoitlarida tadbirkorlarning e’tiborini tovarlar va xizmatlarni 
ishlab chiqarish va sotish samaradorligi muammolariga qaratish maqsadida har qanday 
tovarni sotish jarayonini 4 bosqichga ajratadi: 
1-bosqich – yangilik kiritish bosqichi. Ushbu bosqich mahsulotning konstruktiv 
xususiyatlari va texnik xarakteristikalari xaridorlar tomonidan xali to’la o’rganilmagan 
vaqtda talabning qat’iy emasligi, bozorning egallanmaganligi, yangi tovarga talab 
o’sishining sekin kechishi bilan xarakterlanadi. Bu bosqichda xaridorlar bozorda yangi 
mahsulotga e’tibor berib, uning afzalliklarini baholab boradilar, natijada xaridlar hajmi 
sekin o’sa boshlaydi. 
2-bosqich – xarid hajmining ko’payish bosqichi. Ushbu bosqichda tovarning yuqori 
iste’mol xususiyatlarining xaridorlar tomonidan tan olinishi evaziga talabning o’sishi bilan 
bog’liq holda ishlab chiqarish va xarid hajmi ko’payadi. Bu birinchi bo’lib ommaviy 
mahsulot ishlab chiqarishni yo’lga qo’ygan firmalar uchun maksimal foyda olish vaqti 
hisoblanadi. 
3-bosqich – bozorni to’ldirish bosqichi. Ushbu bosqich xaridorlarning asosiy 
qismining ushbu tovarga bo’lgan o’z ehtiyojlarini qondirib bo’lganligi, uning ishlab 
chiqarilishi raqobatchilar tomonidan o’zlashtirila boshlanganligi va raqobat belgilari paydo 
bo’lganligi bilan xarakterlanadi. 
4-bosqich – kamayish bosqichi. Ushbu bosqichda mahsulotning hayotiylik siklini 
uzaytirish uchun uni ishlab chiqarish nisbatan past ishlab chiqarish harajatlariga ega 
bo’lgan, ko’pincha rivojlanayotgan mamlakatlarga bevosita investitsiyalar yo’li bilan 
ko’chiriladi. Bu mamlakatlarga ushbu mahsulotni eksport qilish, odatda, bu yerda ularni 
ishlab chiqarishdan ilgari boshlangan bo’ladi. Mahalliy ishlab chiqarishni rivojlantirilishi 
natijasida mahsulotni xorijiy mamlakatlardan import qilish qisqaradi. 
16 

---

Bevosita xorijiy investitsiyalar – bu bevosita sarmoyador firma va qabul qiluvchi 
firma o’rtasida uzoq muddatli faoliyatga oid munosabatlarga mo’ljallangan kapital 
qo’yilmalardir. Bu munosabatlarda bevosita investorning maqsadi bo’lib qabul qiluvchi 
mamlakatda korxonani boshqarishni tashkil qilishga jiddiy ta’sir ko’rsatish va uning 
faoliyatini nazorat qilish hisoblanadi. Bevosita xorijiy investitsiyalar turli mamlakatlarning 
firmalari o’rtasida dastlabki bitimning boshlang’ich bosqichi sifatida xizmat qilib, 
shuningdek o’z ichiga ular o’rtasidagi barcha keyingi kelishuvlarni oladi. Bu bitimlar va 
kelishuvlarning sub’yektlari sifatida asosiy ishtirokchilardan tashqari ular bilan bog’liq 
firmalar ham faoliyat ko’rsatishi mumkin. Investorning bevosita xorijiy investitsiyalarni 
kiritish mamlakatini tanlashda iqtisodiy o’sish sur’atlari, bank foizi va kredit shartlari, 
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish harajatlari, tashqi qarzdorlik, siyosiy va 
makroiqtisodiy barqarorlik asosiy ustunliklar hisoblanadi. 
Keyingi yillarda O’zbekiston iqtisodiyotiga kiritilayotgan xorijiy investitsiyalar 
hajmining izchil va barqaror o’sib borayotgani e’tiborga sazovor bo’lib, bunda,
mamlakatimizda tarkibiy o’zgarishlarni izchil amalga oshirishda qulay investitsiya 
muhitining yaratilgani asosiy omil bo’lib kelmoqda. O’zlashtirilgan barcha 
investitsiyalarning 50 foizga yaqini ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnik 
qayta jihozlashga yo’naltirilgandir. Eng muhimi, xorijiy investitsiyalarning 74 foizini 
to’g’ridan-to’g’ri investitsiyalar tashkil etdi . 
Mamlakatimizda 2019-yilning dastlabki olti oyida umumiy investitsiyalarning 
umumiy hajmi 101 trln so’mni tashkil qildi. Xorijiy investitsiyalar ulushi 5.6 mlrd AQSh 
dollariga tenglashdi. 2.1 mlrd AQSh dollari davlat kafolatlari asosidagi,qolgan 3.5 mlrd 
AQSh dollari esa to’g’ridan –to’g’ri investitsiya hisoblanadi.Ko’rsatkich o’tgan yilga 
nisbatan 4.3 baravarga oshdi. O’tgan yil davomida 2.8 mlrd AQSh dollari o’zlashtirildi. 
Ayni vaqtda chet el investorlari qurilish, to’qimachilik, farmasevtika, oziq-ovqat 
mahsulotlariga qayta ishlash, elektrotexnika, metallurgiya sohasiga ko’proq sarmoya 
kiritishyapdi. 2018-yilgacha neft-gaz yo’nalishi ustunlik qilgan.Hozir uning darajasi 73 
foizdan 35 foizga tushdi. Bu degani boshqa sohagalarag ham investitsiya kirib kela 
boshlayapdi. 
17 

---

Mamlakatimizda, bugungi kunda iqtisodiyotimizni modernizatsiya qilish, texnik va 
texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini 
yuksaltirishga qaratilgan muhim ustuvor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur 
ishlab chiqilgan bo’lib, «…bu dastur iqtisodiyotimizning asosiy tarmoqlarini 
modernizatsiya qilish va texnik yangilash, mamlakatimizning yangi marralarni egallashi 
uchun kuchli turtki beradigan va jahon bozorida raqobatdoshligini ta’minlaydigan 
zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilish bo’yicha maqsadli loyihalarni o’zida 
mujassam etishi darkor».