1
Мавзу. Metrologiya fanining vujudga kelishi va rivojlanish tarixi.
Metrologiya fanining maqsad va vazifasi
Reja
Metrologiya fani va uning vazifasi, predmeti va obekti. Zamonaviy metrologiyaning
vazifalari. O‗lchashlarning umumiy nazariyasi, kattaliklar birliklarini
va ularning tizimlarini
yaratish, o‗lchash usullari va vositalari, o‗lchashlar aniqligi (o‗lchashlar noaniqligi nazariyasi,
o‗lchashlar xatoligi nazariyasi) ni baholash usullari va ifodalash yo‗llari, o‗lchashlar bir xilligini
ta‘minlash, etalonlarni yaratish, o‗lchash vositalari va o‗lchash uslublarining tavsiflarini aniqlash
va birliklar o‗lchamlarini etalonlardan qolgan barcha o‗lchash vositalariga o‗tkazish usullari.
XVIII asrning oxirlarida og‗irlik va uzunlik o‗lchov birliklarining qabul qilinishi natijasida
metrologiya fanining rivojlanishi. 1875 yil 20 mayda Xalqaro Metrik Konvensiyaning qabul
qilinishi va uning ahamiyati. O‗lchovlar va tarozilar Xalqaro byurosining
tashkil qilinishi va
uning faoliyati. Xalqaro birliklar tizimi. Maxsus metrologiya tashkilotlari. Zamonoviy umumiy
metrologiya va tabiiy fanlar.
Qo'llaniladigan ta’lim texnologiyalari:
mantiqiy fikrlash, aqliy hujum.
Adabiyotlar:
A1; A5; A8; Q1; Q11; Q15; Q24; Q33; Q34.
Kalit so‘zlar:
metrologiya, “O‘lchash”, qarich, quloch, chaqirim,qadam, tirsak, ladon,
pyad, karat, gran, metr, kilogramm, metrik tizish, volt’shetr, SImetrik tizishi.
Metrologiya fanining maqsad va vazifasi.
Metrologiya asoslari fanini o‗rganishdan
maqsad - talabalarda xalq xo‗jaligining texnika-texnologiya, menejment va marketing
sohalaridagi
ishlab chiqarish, savdo, nazorat va iste‘mol bilan bog‗liq bo‗lgan turli metrologik
masalalar bilan shug‗ullanish borasida yetarli bilim va malakalarni hosil qilishdir. Asosiy
vazifalar esa talabalarni uzluksiz ta‘lim tizimida metrologiya asoslari bo‗yicha tayyorlashdan
kelib chiqadi. Bunda maxsus fanlar doirasida rivojlanuvchi
va chuqurlashuvchi metrologiya,
kvalimetriya, sifatni o‗lchash bo‗yicha fundamental ma‘lumotlar o‗rganiladi
1
.
O‗lchashlar inson faoliyatining ajralmas bo‗lagi bo‗lib uning xayotini o‗lchashlarsiz
tasavvur etib bo‗lmaydi. Kishi erta bilan uyg‗ongan zahoti, birinchi navbatda vaqtni belgilaydi,
choy ichganda esa haroratni, ishga yoki o‗qishga qetayotganda masofani va h.k. O‗lchashlar
uzluksiz, takroriy yoki davriy ravishda, ba‘zan bilgan, ba‘zan esa bilmagan holda sodir bo‗lib
turadi. Ona tabiat insonga shunday ajoyib, faqat o‗zigagina xos bo‗lgan
xususiyatni, ya‘ni
hissiyot berganki, bu nafaqat insonlar uchun, balki barcha tirik mavjudot uchun ham xos bo‗lgan
bebaho in‘omdir. Hissiyotni o‗ta murakkab bir o‗lchash asbobi sifatida tushunishimiz mumkin.
Ammo shuni ta‘kidlash joizki, atrofimizdagi muhitni, borliqni faqat hissiyot vositasidagina bilish
bugungi kunga kelib, yetarli bo‗lmay qoldi. Faraz qilaylik, elektr tarmog‗idagi kuchlanishning
qiymatini bilmoqchisiz.
Tabiiyki, faqatgina his etish organlari orqali buni amalga oshirib
bo‗lmaydi. Buning uchun bizga ―voltmetr‖ deb ataladigan vosita lozim bo‗ladi. Bundan tashqari,
ushbu o‗lchash asbobidan foydalanish uchun mavjud tartib-qoidalarni ham bilish lozim bo‗ladi.
Ko‗pchilik portfelda chizg‗ich olib yuradi, hamma ushbu chizg‗ichda shkala bo‗lishini
bilamdi. Shkalalar yesa bir xil bo‗laklarga bo‗linganligi tabiiy hisoblanadi. Ushbu chizg‗ichlarni
ishlab chiqarish, ulardagi shkala belgilarini bir xil qilib tayyorlash tagida katta mehnat yotadi.
Shu mehnat mobaynida ham bir qancha o‗lchashlarni amalga oshirish kerak bo‗ladi.
Hozirgi vaqtda hech bir mutaxassis yo‗qki, o‗z ish faoliyati davomida o‗lchashlarni
qo‗llamasa. Uning oldida turgan muammo qanchalik murakkab bo‗lsa, o‗lchashlarning ahamiyati
shunchalik salmoqli bo‗ladi. YUNESKO ma‘lumotiga ko‗ra,hozirda inson faoliyatining 3000dan
ortiq sohasi aynan o‗lchashlar bilan chambarchas bog‗liq sanalar yekan
2
.
Demak, metrologiya o‗lchashlar, ularning birligini ta‘minlash usul va vositalari hamda
kerakli, talab etilgan aniqlikka erishish yo‗llari haqidagi fan hisoblanadi. Bu fan, asosan,
1
International vocabulary of metrology - Basic and general concepts and associated terms
. // Joint
Committee for Guides in Metrology. 2012.
2
International vocabulary of metrology – Basic and general concepts and associated terms
. //
Joint Committee
for Guides in Metrology. 2012.
2
quyidagi masalalar bilan shug‗ullanadi:
*O‗lchashlarning umumiy nazariyasi
*Kattaliklarning birliklari va ularning tizimlari
*O‗lchash usul va vositalari
*O‗lchashlarning aniqligini topish usullari
*O‗lchashlar birligi va o‗lchash vositalarining bir xilligini ta‘minlash
asoslari
Shunday qilib, metrologiya o‗lchash, ya‘ni miqdoriy ma‘lumotni olish xususidagi fan
bo‗lib, gnoseologiyaning muhim tarkibiy bo‗laklaridan hisoblanadi. Mashhur rus olimi D.I.
Mendeleyev shunday degan edi:"...har bir fan, avvalo, o‗lchash bilan boshlanadi. Aniq fanlarni
o‗lchovlarsiz tasavvur qilib bo‗lmaydi.‖
