M. R. Tursunova xalqaro menejment

Birlashishni o’zaro kelishib olish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: 
1. Harakatlarning strategik rejasini aniqlash. 
2. Rahbariyatdagi o’rinlarning muvozanatli taqsimotini, shtab-kvartira va ITTKI 
markazlarining qayerda joylashishini aniqlash bilan boshqaruv tizimini o’zaro kelishib 
olish. 
3. Yagona kompaniyaga birlashayotgan hamkorlarning aktivlarini baholash. 
4. Birlashayotgan kompaniyalar shtati bilan qo’shilishni kelishib olish. 
Firmalar qo’shilishining muvaffaqiyatli ko’rsatkichi bo’lib ishlab chiqarish va tijorat 
operatsiyalari hajmining 10-20 foizga o’sishi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish 
harajatlarining 10-20 foizga kamayishi hisoblanadi. 
Har xil davlatlardan bo’lgan hamkorlarning yagona kompaniyaga birlashish natijasi – bu 
transmilliy kompaniyaning (TMK) shakllanishidir. Kompaniyaning transmilliylashtirish 
darajasi quyidagi transmilliylashtirish indeksi bilan xarakterlanadi. 
122 

---

I = (XA/UA + XC/US + XSh/USh) : 3 
bu yerda, I- transmilliylashtirish indeksi; 
XA – xorijiy aktivlar; 
UA – umumiy aktivlar; 
XS – xorijiy filiallarining tovar va xizmatlar savdosi hajmi; 
US – umumiy tovar va xizmatlar savdosi hajmi; 
XSh – xorijiy shtat; 
USh – umumiy shtat; 
8.2. TMK – xalqaro tadbirkorlikning eng samarali shakli 
TMKlar zamonaviy jahon iqtisodiyotining eng dinamik sub’yektlaridan biri bo’lib, 
paydo bo’lish davridan beri jiddiy taraqqiy etdi. Ular “kolonial-xomashyo” TMKlardan 
boshlab global kompaniyalargacha rivojlanib bordi. TMKlarning evolyutsiyasi ularning 
son va sifat jihatidan o’sishi bilan birga rivojlanib bordi. 30-yillarda ularning soni 300 ta 
bo’lgan bo’lsa, XXI asr boshida 82 mingtaga yetdi. 80-yillarda yetakchi TMKlar global 
kompaniyalarga (to’rtinchi avlod TMKlarga) aylandi. Global korporatsiyalar innovatsion 
dinamizm, ichki korporativ tuzilmaning muntazam takomillashtirib borilishi, yangi 
faoliyat sohalari va yo’nalishlarini faol izlash bilan xarakterlanadi. XXI asr boshlarida 
global korporatsiyalar orasida xalqaro ilmiy-tadqiqot tashkilotlari va ayrim mutaxassislar 
juda katta korporatsiyalarni (JKK) alohida ajrata boshladilar. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra 
ularning soni 800 tani tashkil etadi. Ushbu kompaniyalar o’z qo’lida zamonaviy 
moliyaviy-sanoat, texnologik, intellektual kapital qudratini jamlab olgan. JKK «jahon 
iqtisodiyotining pirovard tuzilmaviy kuchlarini va globallashuvning real omillarini» 
ifodalaydi.
Iqtisodiyot globallashuvining muhim tashkiliy elementi bo’lib TMKlarning turli 
shakllardagi qo’shilishlari va qo’shib olishlari (inglizcha Mergers and acquisitions - 
M&As), ularning xalqaro kelishuvlari (ya’ni strategik alyanslari) namoyon bo’lmoqda. Bu 
jarayon kompaniyalar o’rtasidagi kuchlarning taqsimlanishini o’zgartirib yubormoqda. 
Natijada ta’sir ko’rsatish hududlarini birgalikda bo’lib olish boshlanmoqda, birgalikda 
iqtisodiy nazorat sohasi kengaymoqda, kompaniyalar salohiyati birlashtirilmoqda. 
123 

---

TMKlar ishtirokida qo’shilishlar va qo’shib olinishlar shaklida kapitalning xalqaro 
birlashish (konsolidatsiyasi) jarayoni XX–XXI asrlar bo’sag’asida jahon iqtisodiyotining 
transmilliylashuvi va globallashuviga ta’sir ko’rsatuvchi muhim omilga aylandi. XX asr 
boshidan beri ro’y bergan qo’shilishlar va qo’shib olishlarning besh “to’lqini”ga 
globallashib borayotgan iqtisodiyotning mazmun-mohiyatini aks ettiruvchi ularning 
oltinchi “to’lqini” qo’shildi. Oltinchi «to’lqin» XXI asrning ilk yillaridagi jahon 
iqtisodiyotining pasayishidan va AQShda fond birjalari faoliyati inqirozidan so’ng 2003 
yilda boshlangan deyish mumkin. 2007 yilda jahonda qo’shilishlar va qo’shib olishlarning 
hajmi rekord ko’rsatkichga - 4,74 trln. doll.ga yetib, 2000 yil darajasiga nisbatan 3,4 trln. 
doll.ga ko’paydi. 2008 yilda boshlangan jahon moliviy-iqtisodiy inqirozi tufayli ularning
soni jidddiy kamaydi.
Amalda korxonalarni sotish-sotib olishga ixtisoslashgan global bozor shakllandi va 
faol rivojlanmoqda (bunda korxonalarni sotib olish istagini bildirganlar uni sotuvchilarga 
qaraganda ko’proq). Hozirgi faollik asosan global bozor tendentsiyalariga, arzon zaem 
vositalariga, xomashyo tovarlariga yuqori talabga va BRIK (Braziliya, Rossiya, Hindiston, 
Xitoy) mamlakatlarida yirik korporatsiyalarning paydo bo’lishiga asoslanadi. Uning yana 
bir xususiyati bo’lib, to’g’ri inestitsiyalar fondlarining jadal faoliyati hisoblanadi. Hozirgi 
vaqtda TMKlarning jahon iqtisodiyotiga ta’siri juda yuqori hisoblahadi. XXI asrning 
boshiga kelib 700 mingdan ortiq o’z xorijiy filiallarini boshqarayotgan 80 mingdan ko’p 
kompaniyalar ro’yxatdan o’tgan. TMKning qo’l ostida xususiy ishlab chiqarish 
fondlarining taxminan 30 %, xalqaro savdoning 50 % ga yaqini mujassamlangan. 
Transmilliy korporatsiyalar tomonidan jahon bozorlaridagi deyarli butun xomashyo 
savdosi, shu jumladan bug’doy, kofe, jo’xori, o’rmon materiallari, tamaki, temir rudasi 
jahon savdosining 90 %, mis va boksitning 85 %, choy va qalayning 80 %, banan, tabiiy 
kauchuk va xom neftning 75 % nazorat qilinadi. Ular hissasiga ilm-fan va texnika 
sohalarida patentlangan va tadbiq etilgan barcha yangiliklarning 80 foizi to’g’ri keladi. 
TMKning umumiy valuta zahirasi jahonning barcha markaziy banklarining 
birgalikdagi zahirasidan bir necha barobar ko’p. Xususiy sektorda bo’lgan pul miqdorining 
1-2 %ga siljishi istalgan ikkita milliy valutalarining o’zaro paritetini o’zgartirishga qodir. 
Xalqaro kompaniyalar butun dunyoni yagona bozor deb qarashadi, ko’pchilik 
124 

---

mamlakatlarda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshiradi, xorijiy sarmoyalar lokomotivi 
bo’lib qatnashadi va milliy chegaralardan qat’iy nazar strategik qarorlar qabul qiladi. Yirik 
TMKlar ko’pincha o’z faoliyatini ilmiy-texnik taraqqiyotini belgilovchi tez 
rivojlanayotgan sanoat tarmoqlariga qaratadi. Ular 90-yillarning oxirida kompaniyaning 
100 ta yirik TMKlar ro’yxatiga kirgan kompaniyalar xorijiy aktivlarining 15 %dan 
yuqorirog’i to’g’ri keladigan elektronika sanoatiga juda faol qiziqmoqdalar. Bu 
ro’yxatlarda kimyo, qazib olish va avtomobil sanoati korporatsiyalari yuqori o’rinlarni 
egallaydi. Mislsiz hajmdagi xalqaro iqtisodiy bitimlarni amalga oshira turib, TMKlar, 
ularda savdogarlar (tijoratchilar), to’g’ri va portfel sarmoyadorlar, samarali 
texnologiyalarni tarqatuvchilar, xalqaro mehnat migratsiyasining rag’batlantiruvchilari 
sifatida ishtirok etadi. 90-yillarning oxirida TMKlar orasida xorijiy aktivlarning qiymati 
bo’yicha birinchi o’rinda “Royyal Datch Shell” ingliz-golland konserni turar edi. Ushbu 
kompaniyadan tashqari yirik TMKlarning birinchi o’nligiga 5 ta AQSH, 2 ta Yaponiya, 1 
ta Germaniya, 1 ta Shveysariya kompaniyalari kirar edi. 1995 yilda dunyoning nisbatan 
qudratli 100 ta TMKlari ro’yxatida ilk marotaba rivojlanayotgan mamlakatlardan 
chiquvchi “Deu Korporeyshn” (Janubiy Koreya) va “Petroleus de Venesuela” (Venesuela) 
kompaniyalari paydo bo’lishdi. Yangi industrial davlatlarning (YaID) birinchi “to’lqini” 
orasida yirik Osiyo kompaniyalari, birinchi navbatda Gonkong (2008 yilda dunyoning 500 
ta eng yirik TMKlari reytingida 10 ta), Janubiy Koreya (FT-500 reytingida 5 ta), Tayvan 
va Singapur (4 tadan) eng katta yutuqlarga erishdi. Lotin Amerikasi YaID orasida 
Braziliya – 11 TMK ajralib turadi. Biroq, YaIDlarga tegishli kompaniyalarning 
transmilliylashuvi jahon bozorlarida harbiy TMKlarning maqelarini jiddiy pasaytira 
olmadi. 2004 yilgacha xalqaro xorijiy aktivlarni xarid qilish bozorlarida rivojlangan 
mamlakatlar yetakchilik qildi. Faqatgina 2004 yildan boshlab, rivojlanayotgan 
mamlakatlarning kompaniyalari tomonidan rivojlangan mamlakatlar kompaniyalarining 
bozorlarini egallash jarayoni boshlandi. Ushbu jarayonda Xitoy, Hindiston va boshqa 
rivojlanayotgan mamlakatlarning kompaniyalari muhim rol o’ynamoqda. 2007 yilda ilk 
bor rivojlanayotgan mamlakatlar tomonidan rivojlangan mamlakatlardagi aktivlarni xarid 
qilish hajmi rivojlangan mamlakatlar kompaniyalarining rivojlanayotgan mamlakatlardagi 
aktivlarni xarid qilish hajmidan ortiqroq bo’ldi. 2008 yilda dunyoning 500 ta eng yirik 
125 

---

TMKlari reytingida Xitoy va Gonkong kompaniyalarining soni FT-500 reytingida ikkinchi 
o’rinda turgan Buyuk Britaniya bilan tenglashdi. Faqat Xitoyga tegishli bo’lgan 
korporatsiyalar soni 25 tani tashkil qiladi. 2008 yilda Xitoy FT-500 reytingining birinchi 
o’nligidagi o’z mavqeini yanada oshirib, 3 ta kompaniyaga yetkazdi (2006 yilda ushbu 
reytingga bitta ham xitoy kompaniyasi kiritilmagan edi). Xitoy va Gonkong 
kompaniyalarining umumiy kapitallashuv darajasi Buyuk Britaniyanikidan yuqori va 
birinchi o’rinda mahkam o’rnashib olgan AQShdan keyin ikkinchi o’rinda turadi. AQSh 
bu ro’yhatda kompaniyalar soni (169 ta), ularning umumiy kapitallashuv darajasi (9,6 trln. 
doll.) bo’yicha ham so’zsiz yetakchilik qiladi. 
XX asr oxiridan boshlab hind korporatsiyalarining transmilliylashuv jarayoni 
kuchaydi. Ular Osiyo va Afrika bozorlaridan so’ng 80-yillarda Yevropa bozorlariga ham 
o’z yig’uv ishlab chiqarishlarini joylashtira boshladi. XX asr boshida hind kapitali 93 ta 
mamlakatdagi 1000 dan ortiq qo’shma korxonalarda ishtirok etar edi. Ularning asosiy 
qismi eng yirik savdo sheriklari bo’lgan AQSh, Buyuk Britaniya, BAA, Malayziya, 
Singapur, Nepal, Tailand, Bangladeshga to’g’ri keladi. Hind kapitali yuqori 
kontsentratsiyalashuv bilan ajralib turadi. XXI asr boshida 7 ta eng yirik (Birla, Tata, 
Singxaniya, Shoxibog’ va boshqalar) savdo-sanoat uylarining hissasiga Hindiston 
korporativ sektorini to’g’ri xorijiy investitsiyalarini 75 % to’g’ri keladi. 
Janubiy Koreya, Xitoy va Hindiston kompaniyalarining transmilliylashuv modellari 
tashqi jihatdan o’xshashligiga qaramay ayrim farqlanishlarga ega. Masalan, hind 
kompaniyalarining transmilliylashuv jarayoni ko’p yillardan beri rivojlanib keladi. Ular 
transmilliylashuvning savdo modelini amalga oshirib, global bozorlarga o’tishdan oldin 
boshqa kamroq rivojlangan mamlakatlar bozorlarida uzoq muddatli faoliyat ko’rsata 
boshlagan. Janubiy Koreya va ayniqsa Xitoy kompaniyalarining transmilliylashuv 
jarayoni esa xalqaro bozorlarga jadal kirib borish xususiyatlari bilan xarakterlanadi. 
Shunga qaramay, ushbu kompaniyalar transmilliylashuv jarayonining boshlang’ich 
bosqichlarida turibdi. 
90-yillarda Rossiya kompaniyalarining transmilliylashuv jarayoni boshlanib, uning 
bosqichlari va xususiyatlari jihatidan biznesning baynalmillashuvi va 
transmilliylashuvining klassik modeliga to’liq mos kelmaydi. Ushbu jarayon Janubiy 
126 

---

Koreya va Xitoy mamlakatlaridan farqli ravishda davlat ko’magisiz amalga oshirildi. 
Rossiya kompaniyalarining transmilliylashuv jarayonining dastlabki bosqichlari yoqilg’i-
energetika majmuasining (YoEM) eksport tarmoqlarining faoliyati ustunlik qilishi bilan 
tavsiflanadi. Xorijiy ekspansiya natijasida Rossiya kompaniyalarining katta hajmdagi 
moliyaviy mablag’larining chet elga yo’naltirilishi mamlakat xususiy tashqi qarzdorligini 
oshirmoqda (2008 yilda 400-450 mlrd. doll.). 
Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda yuqori samaradorlikka erishishda tobora 
ko’proq «yangi iqtisodiyot» omillari (brendlar, gudvillar, tarmoqli texnologiyalar, 
noan’anaviy marketing va hokazo) qo’llanilayotganligini hisobga olgan holda milliy 
biznesning xorijdagi faoliyatini qo’llab-quvvatlashning yangi zaruriy infratuzilmasini 
shakllantirish dolzarb hisoblanadi. 
TMKlar milliy bozorlar orasidagi aloqalarni mustahkamlagan holda umumiy 
boshqaruv ostida butun dunyo bo’yicha korxonalarni joylashtirib, sanoatni 
internatsionallashtirish jarayonlarini vujudga keltiradi. Ular har xil davlatlarda joylashgan 
korxonalarning texnologik siklini birlashtiradilar, firma ichidagi mehnat taqsimotini 
amalga oshiradilar. TMKga kirgan har bir korxona kelishilgan siyosat va yagona umumiy 
strategiya chegarasida faoliyat yuritadi. Har xil TMKlarda bitta yoki undan ko’p qaror 
qabul qiluvchi markazlar mavjud. TMK aktivlari umumiy xususiy mulk bilan bog’liq. Har 
bir TMKda bir-biriga bog’liq korxonalar orasida ITTKI natijalari, resurslar va 
javobgarliklarning taqsimlanishi kelishib olingan.