M. R. Tursunova xalqaro menejment

Erkin iqtisodiy zona
(EIZ)-
bu tadbirkorlik va boshqa xoʻjalik faoliyati bilan 
shugʻullanish uchun shart-sharoitlarni odatdagiga qaraganda qulayroq qilib, aniq 
belgilangan chegara va maxsus huquqiy rejim (tizim)dagi suveren mamlakatning maʼlum 
bir hududidir.
EIZ
-investitsiyalarni alohida mintaqalar va mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, 
resurslarni kam chiqindili va chiqindisiz qayta ishlovchi yanada progressiv 
texnologiyalarni joriy qilish, xalqaro aloqa va hamkorlikka taʼsir oʻtkazish uchun qulay 
sharoitlar yaratish maqsadida soliqqa tortish, valyuta, bojxona va shu kabilarni tartibga 
solishdagi alohida tartib va shart-
sharoitlar oʻrnatadigan huquqiy normalar yigʻindisidir. 
EIZ- jahon amaliyotida 50- yillar boshi va 60-
yillar oxirida paydo boʻlgan xoʻjalik 
faoliyatini tashkil etishning nisbatan yangi shakli. Ular, ayniqsa, Xitoy, Bolgariya, Italiya, 
Vengriya, Polshada faol yaratilmoqda va amal qilmoqda. Erkin iqtisodiy zonalar (EIZ) 
dunyoning ko‘plab davlatlarida keng yoyilgan. XX asrning oxirlarida dunyoda turli xildagi 
4 mingdan ortiq EIZ lar mavjud edi. G‘arb mutaxassislarining fikricha 2004 yilga kelib 
167 

---

jahon tovar aylanmasining 30%i turli erkin iqtisodiy hududlarda ro‘y berdi. Xalqaro 
korporatsiyalar o‘z faoliyatlari uchun imtiyozli sharoitlarni qidirib, EIZlarni ko‘p foyda 
olish mumkin bo‘lgan joy sifatida ko‘rishadi. Yirik xalqaro korporatsiyalar erkin iqtisodiy 
hududlarda o‘z ishlab chiqarishlarini tashkil qilishni ekspansiyalarining muhim yunalishi 
deb hisoblaydilar. Erkin iqtisodiy zonalar mamlakatning boshqa qismlarida 
ishlatilmaydigan imtiyoz va rag‘batlantirishning o‘ziga xos tizimi qo‘llaniladigan milliy 
iqtisodiy hududning bir qismidir. Odatda EIZlar jug‘rofiy jihatdan u yoki bu darajada 
alohida hududdir. Erkin iqtisodiy zonalar ularni tashkil qiluvchilar tomonidan ochiq 
iqtisodiyot tamoyillarini amalga oshirishdagi muhim bosqich sifatida ko‘riladi. Ularning 
faoliyat ko‘rsatishi tashqi iqtisodiy faoliyatni faollashtirish va erkinlashtirish bilan 
bog‘lanadi. Erkin iqtisodiy zonalarning iqtisodiyoti tashqi dunyoga ochiqligi katta 
darajada bo‘ladi. Bojxona, soliq va investitsion rejimi esa tashqi va ichki investitsiyalar 
uchun qulaydir. EIZ larni barpo qilishda quyidagi masalalarni hal qilish koʻzda tutadi: 
EIZlar tashkil qilishning asosiy maqsadi muayyan mintaqa rivo
jlanishini ragʻbatlantirish 
yoki iqtisodiyotning alohida sohalarini tez oʻsishini taʼminlash ekanligini koʻrishimiz 
mumkin.
Ma’lumki, jahon standartlariga javob beradigan va dunyo bozorlarida talab 
qilinadigan mahsulot ishlab chiqarish uchun xorijiy investitsiyalarni, birinchi galda, 
to`g`ridan-to`g`ri investitsiyalarni jalb etish bo`yicha qulay shart – sharoitlar yaratish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur vazifalarni amalga oshirishda esa erkin iqtisodiy 
zonalar etakchi o`ringa ega. Shu boisdan bugungi kunda dunyoning aksariyat davlatlari, 
xususan Xitoy, AQSH, Fransiya, Janubiy Koreya, Meksika, Vengriya, Bolgariya kabi 
168 

---

mamlakatlarda hududning jug`rofiy va boshqa qulayliklaridan kelib chiqqan holda, erkin 
iqtisodiy zonalarni tashkil etish an’anaga aylangan. Birgina o`tgan asr 90-yillarining 
o`rtalarida dunyoda 1200 ga yaqin erkin iqtisodiy zonalarning har xil turlari, jumladan, 
eksportga mo`ljallangan 300 dan ortiq ishlab chiqarish hamda 400 ga yaqin erkin ilmiy 
texnikaviy zonalar faoliyat ko`rsatgan. Chunki bunday zonalarni tashkil etishdan asosiy 
maqsad mintaqani jadal ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirish uchun mamlakat va chet el 
kapitalini, istiqbolli texnologiya hamda boshqaruv tajribasini jalb etish orqali uning sanoat 
salohiyatini, ishlab chiqarish, transport – tranzit va ijtimoiy sohani rivojlantirish 
barobarida, zamonaviy bozor infratuzilmalarini tashkil etishdan iboratdir.
Erkin iqtisodiy zona — yangi ishlab chiqarish quvvatlarini barpo etish, yuqori texnologik 
ishlab chiqarishni rivojlantirish, zamonaviy raqobatbardosh, import o‘rnini bosuvchi, 
eksportga yo‘naltirilgan tayyor sanoat mahsulotini ishlab chiqarishni o‘zlashtirishga faol 
jalb etish tashkil etiladigan hudud. 
Maxsus ilmiy-texnologik zona-innovatsiya infratuzilmasini rivojlantirish 
maqsadlarida ilmiy tashkilotlar va ilmiy faoliyat sohasidagi boshqa tashkilotlar 
(texnologik parklar, texnologiyalarni tarqatish (texnologiyalar transferi) markazlari, 
innovatsion klasterlar, venchur fondlari, biznes-inkubatorlar va boshqalar) to‘plangan 
hudud. 
Turistik-rekreatsion zona-unda zamonaviy turistik infratuzilma ob’ektlarini 
(mehmonxona komplekslari, madaniy-sog‘lomlashtirish, savdo-ko‘ngilochar va boshqa 
turistik ahamiyatdagi ob’ektlarni), maxsus faoliyat ko‘rsatuvchi va mavsumiy rekreatsion 
dam olish zonalarini turistlarga xizmat ko‘rsatish maqsadida zarur shart-sharoitlarni 
ta’minlagan holda barpo etishga doir investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun 
tashkil etiladigan hudud. 
Erkin savdo zonalari konsignatsiya omborlarini, maxsus bojxona va soliq rejimlari 
bo‘lgan hududlarni, shuningdek tovarlarga ishlov berish, ularni o‘rab-joylash, saralash, 
saqlash uchun maydonchalarni o‘z ichiga oladi. Erkin savdo zonalari chegara punktlarida, 
aeroportlarda, temir yo‘l bog‘lanmalarida yoki O‘zbekiston Respublikasining boshqa 
bojxona hududlarida tashkil etiladi. 
169 

---

Maxsus sanoat zonasi-boshqaruv, xo‘jalik va moliyaviy faoliyatning alohida rejimi 
joriy etiladigan hudud. Maxsus sanoat zonalari zarur ma’muriy, ilmiy-texnologik, ishlab 
chiqarish, muhandislik-kommunikatsiya, yo‘l-transport va ijtimoiy infratuzilmani barpo 
etish uchun er uchastkalarini ajratish orqali shakllantiriladigan xizmat ko‘rsatish va ishlab 
chiqarish zonalarini o‘z ichiga oladi. 
Maxsus iqtisodiy zonalar hududida amalga oshirish uchun taklif etiladigan
investitsiya loyihalariga doir umumiy talablar jumlasiga quyidagilar kiradi: 
-arxitektura va qurilish, texnik jihatdan tartibga solish, ekologiya va atrof-muhitni 
muhofaza qilish, mehnatni muhofaza qilish hamda sanoat xavfsizligi sohasidagi qonun 
hujjatlari talablariga muvofiqlik; 
-moliyalashtirish manbalarining mavjudligi; 
-maxsus iqtisodiy zona faoliyatiga va tarmoq ixtisoslashuviga muvofiqlik; 
-texnologik uskunalar va texnologik jarayonlar ko‘rsatkichlarining zamonaviy energiya 
samaradorligi talablariga muvofiqligi. 
Investitsiya buyurtmanomasi topshirilgan paytda erkin iqtisodiy zonalar hududida 
amalga oshirish uchun taklif etiladigan investitsiya loyihalari O‘zbekiston Respublikasida 
ishlab chiqarilmaydigan yoki O‘zbekiston Respublikasida ishlab chiqarish hajmlari ichki 
bozorning ehtiyojlarini qoplamaydigan yangi mahsulot turlarini ishlab chiqarishni nazarda 
tutgan bo‘lishi kerak. 
Erkin iqtisodiy zonalarda raqobat muhiti yaratilgan, ichki bozor to‘yingan yoki 
ishlab chiqarish hajmlari ichki bozor ehtiyojlarini qoplaydigan o‘xshash mahsulot ishlab 
chiqaradigan mahalliy ishlab chiqaruvchilar mavjud bo‘lgan mahsulot turlarini ishlab 
chiqarishga doir investitsiya loyihalari amalga oshirilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. 
Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilari soliq bo‘yicha imtiyozlardan O‘zbekiston 
Respublikasining Soliq kodeksida nazarda tutilgan tartibda foydalanadi. 
Maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilari quyidagilarni to‘lashdan ozod etiladi: 
- respublikada ishlab chiqarilmaydigan va investitsiya bitimiga muvofiq investitsiya 
loyihasini amalga oshirish uchun qurilish davrida belgilangan tartibda olib kirilgan qurilish 
materiallari uchun bojxona to‘lovlarini (bundan qo‘shimcha qiymat solig‘i va bojxona 
rasmiylashtiruvi uchun yig‘imlar mustasno); 
170 

---

- tasdiqlangan ro‘yxat bo‘yicha texnologik uskunalarning o‘xshashi O‘zbekiston 
Respublikasida ishlab chiqarilmaydiganini olib kirishda bojxona to‘lovlarini (bundan 
bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig‘imlar mustasno). 
- maxsus iqtisodiy zonalar ishtirokchilari tomonidan ishlab chiqarish va 
mahsulotlarni eksportga realizatsiya qilish uchun foydalanadigan xom ashyo, materiallar 
va butlovchi qismlar O‘zbekiston Respublikasi hududiga olib kirilganda bojxona to‘lovlari 
(bundan bojxona rasmiylashtiruvi uchun yig‘imlar mustasno) to‘lanmaydi. 
- maxsus iqtisodiy zona ishtirokchilari tovarlarni import qilganda qo‘shilgan qiymat 
solig‘ini 120 kungacha muddatga kechiktirib to‘lashi mumkin.