М о р ф о л о г и я сўз туркумлари

ГАП БИЛАН ГРАММАТИК ЖИХАТДАН БОҒЛАНМАГАН СЎЗЛАР (INDEPENDENT ELEMENTS)

§ 49. Гапда гап бўлаклари билан боғланмаган ва гап бўлаклари хисобланмайдиган сўзлар учрайди. Бундай сўзларга у н д а л м а, к и р и ш с ў з ва у н д о в с ў з л а р киради.

1. 
   Ундалма (Direct Address)
   

Сўзловчининг нутқи қаратилган шахсни билдирувчи сўзлар ундалма деб аталади:
Helen, please read this letter. Елена, ушбу хатни ўқинг, илтимос.
What is the matter with you, Peter? Сизга нима бўлди, Петр?

2. 
   Кириш сўз (Parenthetical Words)
   

Кириш сўзлар гапда айтилаётган фикрга нисбатан сўзловчининг муносабатини ифодалаш учун ишлатилади ва ушбу фикрга турли оттенкалар (тахмин, ишонч, афсус ва хоказо) беради.
Perhaps we shall go to the seaside next summer. Эхтимол биз денгизга келаси ёзда борармиз.
To be frank, I do not agree with you. Очиғини айтсам, мен сизга қўшилмайман.
In my opinion, he is wrong. Менимча, у нохақ.
Киритма фақатгина алохида сўзлар ва бирикмалардан эмас, балки бутун бир гаплардан хам иборат бўлиши мумкин (бундай гаплар киритма гап дейилади):
His brother, I have forgotten to mention, was a doctor. Унинг акаси, айтиб ўтиш ёдимдан кўтарилибди, шифокор эди.

3. 
   Ундов сўзлар (Interjections)
   

His father, alas, is no better. Унинг дадаси, афсуски, яхши эмас.
Well! What do you think of it? Қани, сиз бу хақида нима деб ўйлайсиз?


ДАРАК ГАП (DECLARATIVE SENTENCES)

§ 50. Дарак гаплар сухбатдошга ёки ўқувчига бирор нарса хақида хабар бериш учун хизмат қилади. Дарак гаплар бирор бир фактнинг тасдиқлаш (бўлишли дарак гап) ёки бирор бир фактни инкор қилиш (бўлишсиз дарак гап) дан иборат бўлади. Дарак гаплар охирги урғули бўғинда овозни пасайтириш билан талаффуз қилинади. Инглиз тилида дарак гаплар қ а т ъ и й с ў з т а р т и б и г а эга бўлади, яъни хар бир гап бўлаги ўзининг аниқ ўрнига эгадир.

Ўзбек тилида гап бўлаклари гапнинг умумий мазмунини ўзгартирмаган холда турли гапда турли ўринларда келиши мумкин. Бунинг сабаби шуки, ўзбек тилида сўзлар орасидаги муносабатлар асосан уларнинг қўшимчалари орқали ифодаланади.Масалан, Бола балиқни тутди гапида гап бўлаклари бошқа тартибда хам жойлаштирилиши мумкин: Балиқни бола тутди, Тутди бола балиқни, Тутди балиқни бола²⁶. Гапнинг бундай тартибларда ишлатилиши гапдаги бола ва балиқни сўзлари орасидаги муносабатлар келишик қўшимчалари воситасида ифодаланганлиги учун мумкин бўлмоқда. Бола сўзи бош келишикда, шу сабабли у, гапда қайси ўринда турса хам, эга вазифасини бажармоқда. Балиқни сўзи тушум келишиги қўшимчасини олган, шу сабабли у воситасиз тўлдирувчи вазифасини бажармоқда. У хам, юқорида кўрганимиздек, гапда турли ўринларда ишлатилса хам, воситасиз тўлдирувчи бўлиб қолаверади.
Инглиз тилида ушбу гапга мос келадиган The boy caught a fish гапида сўз тартибини ўзгартириш мумкин эмас. Агар, масалан, гапдаги эга ва тўлдирувчининг ўринлари ўзгартирилса, гапнинг маъноси бутунлай ўзгариб кетади: A fish caught the boy. Балиқ болани тутди. Гап маъносининг ўзгариб кетишининг сабаби шуки, биринчи гапда the boy сўзининг эга эканлигини фақат унинг к е с и м д а н о л д и н д а т у р г а н л и г и билдириб турибди, ундан бошқа ушбу сўзнинг эга эканлигини кўрсатувчи белги мавжуд эмас. A fish сўзи гапда caught ф е ъ л и д а н к е й и н т у р г а н л и г и учунгина воситасиз тўлдирувчи хисобланади. Мазкур сўзларнинг гапдаги ўрнини алмаштирганимизда уларнинг гапдаги вазифалари ўзгариб кетади: the boy сўзи феълдан кейинги жойни эгаллайди ва шу сабабли у тўлдирувчи бўлиб қолади, a fish сўзи эса феълдан олдинги жойни эгаллайди ва шу сабабли эгага айланади. Сўз тартибининг бошқа хар қандай ўзгартирилиши сўз тартибининг маъносиз бўлишига олиб келади: the boy a fish caught, caught the boy a fish ва хоказо.
Сўзнинг ўрни унинг гапдаги вазифасини аниқлаганлиги учун инглиз тилида гап тузишда сўзларни қатъий белгиланган тартибда жойлаштириш лозим бўлади. Қуйидаги сўз тартиби инглиз тилидаги дарак гаплар учун одатий хисобланади: 1) э г а, 2) к е с и м, 3) т ў л д и р у в ч и, 4) х о л:

Эга	Кесим	Тўлдирувчи	Хол
The buyers	chartered	a streamer	yesterday.
Харидорлар	ёллашди	пароходни	кеча.

А н и қ л о в ч и гапда ўзининг доимий ўрнига эга эмас ва от билан ифодаланган хар қандай сўз бўлаги билан келиши мумкин (Аниқловчи (The Attribute) мавзусига қаранг):

A streamer of 10,000 tons has arrived at the port. Ўн тонналик пароход портга келди.
We have received an important telegram. Биз мухим телеграмма олдик.
They live in a new house. Улар янги уйда яшайди.