M. Mirsaidov

Tashqi iqtisodiy faoliyatni davlat tomonidan tartibga solishning nazariy asoslari

Bir qator mamlakatlarning iqtisodchilari tomonidan xo’jalik xodimi sub’ektlarining tashqi iqtisodiy faoliyatini tartibga solib turishda qo’llaniladigan usullari nazariy jihatdan tahlil qilib ko’rildi, bunday ta’sir ko’rsatishning aniq usullarini amalda qo’llashdan olingan natijalar tekshirib ko’rildi. Shundan keyin tarif kiritish joriy qilindi.
Kiritilgan tarifdan olingan natija. Tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solib turishning eng ko’p tarqalgan usuli bojxona tarifi, bojxona soliqlari hisoblanadi. Bunday tarif-ning joriy etilishi tashqi iqtisodiy faoliyat bilan shug’ul-lanuvchi sub’ektlarga ta’sir etadi.

1
Tarifning joriy etilishi natijasida import Q ^S
1
darajasi-dan

Q^d darajasiga qisqaradi. Shunda mamlakatda tovar ishlab chi-qarish Q_S

1

darajasidan Q ^S

1

darajasigacha o’sadi, ichki ehtiyoj Q_d da-rajadan Q^d

darajagacha qisqaradi.


P

Sd

Pd
_Pw a b c d

Tarif b¤yicha ichki narx Jahon narxi

Os 0d¹ Db
Q3 Od O
Tarif joriy etilguncha b¤lgan import hajmi
Bojxona tarifining joriy etilishi birinchi navbatda iste’-molchilarga
salbiy ta’sir ko’rsatadi: tarif nafaqat import tovar-lari, balki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar narxining oshib ketishiga olib keladi. Import tarifining kiritilishi oqibatida iste’molchilarning sof holdagi yo’qotishi u yoki bu sohada a+b+c+d darajada bo’ladi. Mamlakatda tovar ishlab chiqa-ruvchilar mahsulotlari sotilish hajmining oshishi va narxning yuqoriligi hisobiga yutadilar. Tarifning joriy etilishi ishlab chiqaruvchilarga o’z sohasida «a» darajada foyda ko’rish imkonini beradi. Bu tarif importni butunlay taqiqlamaydi, balki im-portni cheklab turadi, shunday qilib l sohasi bo’yicha davlatga foy-da keltiradi. Davlat bu foydani ijtimoiy-iqtisodiy maqsadlar uchun ishlatishi mumkin.

Bojxona tarifning joriy etilishi jamiyatda ma’lum darajada yo’qotishlarga olib keladi, bu – fir-malar tomonidan haddan tashqari ko’p mahsulot ishlab chiqa-rilishi bilan bog’liq bo’lib, ishlab chiqarish xarajatlarining dunyo miqyosidagi narxdan oshib ketishiga olib keladi, ishlab chiqarilgan mahsulot turib qoladi. Bular soha bo’yicha «b»va «d» darajani tashkil etadi. Tarif joriy etilishidan jamiyatning yo’qotishi VNP ga nisbatan unchalik katta bo’lmasligi mumkin, lekin bu tarifning bekor qilinishi VNP doirasi darajasi (-1%), (+10%) da mo’l-ko’llikka erishish mumkin. Bekor qilinadigan savdo to’siqlari yuqori bo’lsa, yoki bu to’siqlar butunlay olib tashlansa, maksimal (yuqori) ko’rsatkichlarga erishiladi. Umuman olganda, bojxona tariflari amaliyotda millat farovonligi darajasini tushirib yuboradi, chunki iste’molchilar ishlab chiqaruvchilardan va davlatdan oladigan pullariga nisbatan ko’proq mablag’ yo’qo-tadilar. Tarif import mahsulotlarini iste’mol qiluvchilar hi-sobidan qilinadigan daromadlarni boshqa bir ijtimoiy guruhlar foydasiga taqsimlab olish uchun xizmat qiladi. Tarifni joriy etishning eng asosli hujjati deb sanoatning yaxshi rivojlan-maganligi va mudofaa tarmog’ini yaratish zarurligi dalil qilib keltiriladi. Keltirilgan «yosh» tarmoqlarni chet el raqobatidan himoya qilish, mamlakatda ish bilan bandlik darajasining o’sib borishi, monokultura ko’rinishidagi iqtisodiyotni engib o’tish bilan bog’liq barcha dalillar chuqur tekshiruvdan o’tkazilishi ke-rak.
Ko’p hollarda bu maqsadga ishlab chiqarish subsidiyalari va so- liqlarni iste’mol uchun sarflash bilan xarajatlarni kamaytirish orqali erishish mumkin. Bu holda ishlab chiqarish subsidiya-laridan foydalanishdan iste’molchilarning yo’qotish (zarar ko’-rish) darajasi «d» ga teng bo’ladi.