M. Mirsaidov

Jahon mamlakatlaridagi mehnat taklifi

16. 
    jadval
    

Mamlakatlar	Mehnat resurslari, 1995y.
	15-64 yoshdagi ishchilar, ming kishi			O’rtacha yillik o’sish, foiz
	Erkak	Ayol	1965-1995-2025-1993
Janubi–sharqiy Osiyo
Vetnam	19299	16996	2,53		2,05
Indoneziya	52766	24161	2,48		1,50
Xitoy	406660	316623	2,60		0,41
Malayziya	5365	3004	349		2,01
Myanma	12529	6983	2,33		1,90
Tailand	16542	13084	2,66		0,63
Filippin	17426	7644	2,85		1,91
Evropa va Markaziy Osiyo
Ozarbayjon	1670	1278	2,23
Armaniston	387	754	2,71
Belarus	2671	2551	1,42
Bolgariya	2225	2007	0,00		-0,07
Vengriya	2878	2398	0,34		-0,15
Gruziya	1381	1179	1,13
Qozog’iston	4192	3608	2,30

Latviya	962	827	2,41
Qirg’iziston	660	631	0,62	0,02
Litva	953	888	0,87	0,20
Moldova	1081	1025	1,13
Polsha	10583	36613	0,88	0,34
Rossiya	39212	9081	1,04
Ruminiya	6112	5373	0,43	0,42
Tojikiston	1082	792	2,70
Turkmaniston	816	663	2,95
Turkiya	17067	8856	2,36	1,65
O’zbekiston	4240	3644	2,83
Ukraina	13060	12496	0,66
Estoniya	394	372	0,76
Lotin Amerikasi:
Argentina	8472	3442	1,25	1,28
Braziliya	41470	16551	2,90	1,31
Kolumbiya	8788	2553	2,72	1,52
Meksika	23132	8937	3,58	1,83
Venesuela	5351	2154	3,73	1,75
Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika:
Jazoir	5926	676	3,06	3,32
Misr	14430	1687,	2,70	2,35
Eron	15765	3737	3,86	3,74
Marokash	7100	1893	3,39	2,52
Suriya	2911	634	3,69	4,46
IXTTga a’zo Mamlakatlar:
Buyuk Britaniya	17290	10941	0,45	-0,04
Germaniya	24381	15493	0,52	-0,31
Ispaniya	10741	3527	0,84	0,08
Italiya	15653	7469	0,45	-0,41
Kanada	8353	5607	2,24	0,65
AQSh	73443	52242	1,70	0,44
Frantsiya	15641	10721	0,95	-0,07
Yaponiya	36799	23025	0,83	-0,35
Janubiy Osiyo:
Bangladesh	31458	2723	2,57	2,75
Xindiston	260802	83502	2,09	1,61
Pokiston	34008	5344	0,29	3,21
Afrika:
Jazoir	5530	5128	2,45	3,54
Nigeriya	26686	13993	2,73	3,19
Sudan	6630	2045	2,87	3,42
Efiopiya	13425	7777	2,17	2,86
Janubiy Afrika Respublikasi	9275	5250	2,56	2,40

Ayrim mamlakatlardagi siyosiy vaziyatning barqaror emasligi, ularning iqtisodiy ahvoliga salbiy ta’sir etib, mamlakat ishchi kuchini chetga oqimini keskin kuchaytiradi. Masalan, siyosiy omil sobiq sotsialistik mamlakatlarda ro’y bergan keng ko’lamli aholi migratsiyasini

aniqlovchi sabablardan biri bo’ldi. Agarda bu mam-lakatlarda aholi migratsiyasi 90-yillarning boshlarigacha ma’muriy chora-tadbirlar natijasida to’xtatib turilgan bo’lsa, islohotlarning boshlanishi va barcha ma’muriy to’siqlar olib tashlanishi bilan mu-hojirlar oqimi keskin ortdi, oqibatda, bu jarayon jahon mehnat bo-zoridagi vaziyatga, ayniqsa, uning Evropa qismiga sezilarli ta’sir ko’rsatdi. Dastlab Yugoslaviya, so’ngra Vengriya, Polsha yirik miq-dorda ishchi kuchini eksport qiluvchi davlatlarga aylanadilar. Ke-yingi paytda bu mamlakatlarga sobiq Ittifoq respublikalari ham qo’shiladilar.
Mutaxassislarning taxminlariga ko’ra, yaqin yillar ichida sobiq Ittifoqdan 250 mingga yaqin kishi, G’arb mutaxassislarning hi-soblari bo’yicha esa 500 mingga yaqin kishi Evropa mamlakatlariga ishlash va yashash uchun ko’chib ketishi mumkin. Shunday qilib, iqti-sodiy, demografik va siyosiy omillarning umumiy ta’siri jahon mehnat bozoridagi ahvolni, uning miqyosini, tarkibini va rivojla-nish sur’atlarini belgilab beradi.
Dunyoning rivojlanayotgan va sanoatlashgan mamlakatlarining ishchi kuchlari tarkibida bir qancha demografik o’zgarishlar oldindan kuzatilyapti. Jami ishchi kuchlarning soni jahonda 2000 yilga kelib dunyo bo’yicha 500 mln.ga o’sadi va uning 90% i rivojlanayotgan mam- lakatlarga to’g’ri keladi. Bundan shuni xulosa qilishimiz mumkinki, 500 mln yangi ish o’rinlari yaratilishi kerak. Bunga qo’shimcha ravish-da, 820 mln yaqin ishsizlar yoki qisman ishsizlarni ham doimiy ish bilan ta’minlash zarur. Ma’lumki, ishsizlik muammosi odam sog’-lig’iga va uning ishlash qobiliyatiga, mamlakat iqtisodiyotiga uzoq davom etuvchi ta’sirga ega salbiy muammo hisoblanadi.
Hozirgi paytda, Xalqaro iqtisodiy tashkilotlar hamda Xalqaro ekish muammolar bilan shug’ullanuvchi ekspertlarni fikricha, bunday miqdordagi ishchi kuchlarini ishga joylash bilan ta’minlashda yago-na, eng to’g’ri yo’l kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash orqali keng hajmdagi ish o’rinlarini yaratishdir. Bundan tashqari, ishchi kuchining malakasi va ma’lumot darajasi ham katta muammo hisoblanadi, masalan, mehnatga layoqatli hisoblangan, aho-lining taxminan 960 mln.ga yaqinida savodsizlik darajasi dunyo bo’yicha 39% dir. Shundan 95% dan ortiqrog’i dunyoning rivojla-nayotgan mamlakatlarida yashaydi. Kadrlarning bilimdonlik daraja-si Afrika va Osiyoning bir qancha sekin rivojlanayotgan mamlakat-lariga qaramasdan 2000 yilga kelib 72% ga o’sdi.
Osiyo Tinch okeani hududidagi mamlakatlar. Bu hududga janubi- sharqiy Osiyo mamlakatlari bo’lmish Yaponiya, Janubiy Koreya va Malayziya mamlakatlari kiradi. Ishchi kuchlarini eksport qiluvchi asosiy mamlakatlar Indoneziya, Filippin, Tailand mamlakatlari hisoblanadi. Immigratsiyaning asosiy qismi Tailandga (90%) to’g’ri kelib, Osiyo mamlakatlariga yo’naltirilgan. Migratsiyaning ko’pchilik qismini noqonuniy, ya’ni yashirin yo’l bilan ketuvchilar tashkil qiladi, ularning o’sish sur’ati o’tgan asrning 90-yillarga to’g’ri kelgan, qabul qiluvchi mamlakatlarning iqtisodiy faol qismiga nisbatan muhojirlar kamchilikni tashkil etadi. Jumladan, Yapo-niyada aholining 1% ini tashkil qiladi.

4. Migratsiya oqimini davlat va xalqaro tashkilotlar tomonidan tartibga solinishi

Hozirgi sharoitda tashqi migratsiyasi mehnat oqimini davlat tomonidan tartibga solib turish ko’p qirrali bo’lib, bu sohada ko’ri- layotgan chora-tadbirlarni shartli ravishda ikkiga bo’lish mumkin: Bu – birinchidan, ishchi kuchlari eksport ishchi kuchlari importi hiso-biga tashqi mehnat migratsiyasida keladigan foydani ko’paytirish bo’lsa, ikkinchi, ishchi kuchlarini mamlakatga olib kirish va uni chetga chiqarishda jarayonida keladigan ijtimoiy-iqtisodiy va moliyaviy yo’qotishlarni kamaytirish hisoblandi.
Davlat emigratsiya siyosatining asosini emigratsiya davrining uch bosqichini tartibga solishdan iborat, ya’ni xorijga borib ishlov-chini mamlakatdan chiqib ketishi, xorijda bo’lishi va o’z vataniga qaytib kelishini tartibga solish. Bu siyosat ta’minlashga qaratil-gan:

• 
  fuqarolarni mamlakatlar bo’ylab erkin ko’chib yurishlarini va ularda ishga joylashishlarini kafolatlash;
  
• 
  migrantlarni o’z vatanlariga qaytib kelishlarini kafolat-lash;
  
• 
  muhojir ishchilarni o’z vatanlari valyuta o’tkazmalari barqa- rorligini va ulardan samarali foydalanishni ta’minlash;
  
• 
  iqtisodiyotning ishchi kuchiga bo’lgan talab qondirilmayotgan sohalarida ishlab turgan ishchilarni chiqib ketishini cheklab qo’yish;
  
• 
  mamlakat mehnat bozorida kam talabga ega bo’lgan mehnatqash- larni xorijga chiqib ketishlari hisobiga mamlakatdagi ishsizlik muammosini hal etish;
  
• 
  chet elda ishlab malakalarini orttirib kelganlar hisobiga ich-ki mehnat bozorini sog’lomlashtirish.
  
• 
  muhojir-mehnatkashlarni ijtimoiy kafolatlar berish.
  

Mehnat migratsiyasini tartiblashning huquqiy-me’yoriy asosi mamlakat Konstitutsiyasining migratsiyaga tegishli moddasini mil-liy migratsiya qonunchiligini va shu sohadagi ikki tomonlama va ko’p tomonlama xalqaro kelishuvlarni o’z ichiga oladi.
Davlatning tashqi mehnat migratsiyasi asosiy vazifasi muam-molarni echishga qaratilgan qarorlariga mos keladigan muhitni shakllantirishdan iborat. Bu, birinchi navbatda, tashqi mehnat mig-ratsiyasining o’ziga xos infratuzilmasini rivojlantirish uchun sha-roit yaratib berish va rag’batlantirish (bevosita ta’sir etish) chora-tadbirlarini ko’rish bilan yoki iqtisodiy agentlarning faoliyatini to’xtatib qo’yish bilan bog’liq. Bunday choralar quyidagilar:

• 
  fuqarolarga milliy banklarda chet el valyutasida hisob ra-qamlarini ochish huquqini berish;
  
• 
  emigrantlar mablag’larini jalb qilish uchun ularga valyuta jo’natmalari qilishlarida imtiyozli pochta va telegraf tariflarini taqdim etish, depozitlari bo’yicha yuqori foiz belgilash, omonatlar-ni soliqdan ozod qilish, omonatlarni o’z vaqtida bemalol olishni ta’minlash;
  
• 
  muayyan mamlakatda ishchilarning ko’pchilik qismi yashaydigan hududda emigratsiya mamlakati banki bo’limini ochish yoki o’z mam- lakati hududidagi emigrantlarga xizmat ko’rsatish uchun chet el bank-lari faoliyatini rag’batlantirish;
  
• 
  o’z mablag’larini jamg’armalarini qimmatli qog’ozlarga, xusu-san davlat tomonidan chiqarilgan qimmatli qog’ozlarga qo’yishni xoh- lovchilarga moliyaviy imtiyozlar berish;
  
• 
  mahalliy banklar tomonidan bank valyuta schyotiga ega bo’lgan shaxslarga birinchi navbatda kredit berish to’g’risida nizom va in- struktsiya ishlab chiqmoqda;
  
• 
  repatriatlarga shaxsiy qurilish uchun sanoat ob’ektlari qurish va infratuzilma uchun er uchastkalari berish;
  
• 
  jamg’armalarini xususiy tadbirkorlikka yo’naltirganlarni soliq to’lashdan ozod qilish;
  
• 
  qaytib keluvchi ishchi-migrantlarga soliq imtiyozlarini be-rish;
  
• 
  yangi geografik hududga xizmat ko’rsatuvchi agentlarning fao- liyatini taqdirlash;
  
• 
  chet elga ishga boruvchilar qaysi mamlakatga ishga yuboriladigan bo’lsa, ularni o’sha mamlakat hisobidan tayyorlash va qayta tayyorlash;
  
• 
  chet elda ishga joylashtirish to’lovlari.
  

Defitsit ishchi mutaxassislarni ko’chib ketishini qisqartirish maqsadida davlat tomonidan quyidagi choralar ko’riladi:

• 
  chet el pasportlarini berishni limitlash;
  
• 
  chet elga ko’chib ketayotgan ma’lum mutaxassislik bo’yicha kvota- lar o’rnatish;
  
• 
  Davlat tomonidan o’qitib tayyorlangandan so’ng ish joyiga joy- lashish muddatini belgilash;
  
• 
  Migrantning o’z mamlakatiga o’tkazadigan valyuta jo’natmasiga differentsial stavka o’rnatish.
  
• 
  Muhojirlarga nisbatan qo’llaniladigan siyosat ikkita muhim vazifani echishga qaratilgan:
  
• 
  ish bilan bandlik muammolarining keskinlashib, ayrim ra-yonlarda aholining haddan tashqari ko’payib ketishiga yo’l qo’y-maslik maqsadida
  

nazorat qilib bo’lmaydigan ishchi-migrantlar oqimidan ichki milliy mehnat bozorini himoyalash.

• 
  Chet el ishchilaridan ratsional foydalanishni ta’minlash orqali migratsiya hisobidan ko’p muammolarni xal etish.
  

Mamlakat ichki mehnat bozorini himoya qilish ma’muriy, tashki-liy- huquqiy va iqtisodiy xarakterdagi usullarni o’z ichiga oladi. Restriktiv taqiqlangan, shuningdek, selektiv xususiyatga ega bo’lgan printsiplar bu usullarning ta’sirchanligiga asos qilib olinishi mumkin.
Ishchi kuchlari importini tartibga solib turish yana shunday bir usul- to’g’ri kvota usuli qo’llaniladi. To’g’ri kvotalar ishchi kuchlari-ni qabul qilib oluvchi mamlakat korxonalarida mahalliy ishchilar bilan chet el ishchilari o’rtasidagi nisbatni tartibga solib turadi. Bu usul barcha mamlakatlar milliy iqtisodiyoti uchun yagona bo’lishi yoki iqtisodiyotning differentsiyalangan sektorlari hamda faoliyat turlari bo’yicha bo’lishi mumkin. Kvotalar foizlar nisbatida o’rna-tiladi: ishlab chiqarishda band bo’lgan umumiy ishchilarning qancha foizi chet eldan kelgan ishchilar ekanligi yoki mahalliy va chet ellik ishchilar nisbati bilan belgilanadi.
Iqtisodiy mezonlar asosida tartibga solib turish yuridik va jismoniy shaxslar uchun ish haqi minimal tizimiga bog’liq qilib qo’yiladi: joriy ishchilarni qabul qilish firmaning oladigan foy-dasi va moliyaviy mablag’lari hajmi, biznes-imigrantlar uchun imti-yozlarga, chet el ishchilarining qabul qilgan mamlakat iqtisodiyotiga ma’lum miqdordagi summa-pul mablag’larini qo’shishiga: oddiy muho-jirlar uchun ishga joylashish uchun to’lanadigan haqqa bog’liq qilib qo’yiladi. Shuningdek, hujjatlarni rasmiylashtirish yoki mehnat kontraktining muddati bo’yicha differentsiyalashgan soliq olinadi.
Yana davlat tomonidan chet el ishchilarini qabul qilayotgan mam-lakatda turadigan muddatlari belgilanishi, alohida mutaxassisliklar bo’yicha ishchi o’rinlarini band etishligi taqiqlanishi mumkin.
Hamma davlatlarda shunday davlat tashkilotlari borki, ular zimmasiga tashqi mehnat immigratsiyasi bilan bog’liq masalalarni echish yuklatilgan. Ular maxsus immigratsiya xizmati, mehnat sohasi tashkiloti, ochiq ishlar vazirligi, jamoat tartibini saqlash, xavf-sizlikni ta’minlash, tashqi ishlar vazirligi, sog’liqni saqlash, mao-rif sohalarining birgalikda faoliyat ko’rsatishini ta’minlashlari kerak.
Dunyodagi barcha mamlakatlarning oldida aholi migratsiyasi bilan bog’liq masalalardan biri yashirincha migratsiya muammosidir. Bunday migratsiya oqimini to’xtatib qolish bo’yicha chora-tadbirlar ishlab chiqilgan, qonunni buzuvchilarga jarima solishdan tashqari hatto qamoq
jazosi ham qo’llanadi. Bunday cheklash va taqiqlab qo’-yish jismoniy va yuridik shaxslar uchun ham birday qo’llaniladi. (Yashirincha o’tib kelgan ishchilar mehnatidan foydalanuvchi firma-lar, vositalik qiluvchi nolegal firmalar uchun).
Ishlab chiqarishning pasayishi, ishchi o’rinlarining qisqartiri-lishi, ichki mehnat bozorida tanglik yuz bergan hollarda davlat tomonidan immigrantlar oqimini to’xtatishni rag’batlantirishga qaratilgan tadbirlar belgilanadi. Bu tadbirlar mehnat faoliyatini muddatidan oldin to’xtatganligi uchun to’lovlarni, chetga chiqaruvchi migrantlarni maxsus mutaxassisliklar bo’yicha tayyorlashni tashkil etish, emigratsiya mamlakatining iqtisodiy rivojlanishiga yordamla-shish, boshqa hududlarda ishchi o’rinlarini tashkil etish, o’z uylarida xususiy korxona ochish xohishi bo’lgan ishchi migrantlarga kredit ajratishlarni o’z ichiga oladi.
Aholi migratsiyasi bilan bog’liq bo’lgan munozarali masalalar hamda nizolar xalqaro tashkilot - Mehnatini tashkil etish xalqaro tashkiloti (XMT) tomonidan ko’rib chiqilib, xal etiladi. Bu tash-kilot 1919 yilda Versal shartnomasi asosida milliy Liga bilan birga tashkil topgan, 25 yildan so’ng Filodelfiya deklaratsiyasi XTM tamoyili va markazlarini kengaytirdi. 1946 yilda esa BTM-ning ixtisoslashtirilgan birinchi muassasasi bo’ldi. MXTning bosh-qa xalqaro tashkilotlardan ajratib turuvchi noyob jihat shundaki, bu tashkilotning siyosiy yo’nalishini va faoliyati dasturini ishlab chiqishda davlatlarning vakillari bilan tadbirkorlar va mehnat-kashlarning vakillari teng huquqli ravishda qatnashdilar.
MXTning qadimiy va eng asosiy funktsiyasi xalqaro mehnat kon- ferentsiyasining konventsiyasi va tavsiyanomalarini uch tomonlama (hukumatlarning vakillari, tadbirkorlar, mehnatkashlar bilan) qabul qilish bo’lib, bu aktlarni amalga oshirish MXTga a’zo dav-latlar o’z zimmalariga oldilar. Tavsiyanomalar siyosat sohasini bosh-qarishga, qonunchilik va qonunlarni amalga oshirishga xizmat qila-di.
Konvensiya va tavsiyanomalar inson huquqlari bilan bog’liq bo’l-gan mehnat sohasidagi juda keng masalalar, ya’ni mehnatni tartibga solish, mehnat munosabatlari, mehnat bilan bandlik sohasidagi siyo-sat, mehnat sharoiti, ijtimoiy ta’minot, tozalik, xotin-qizlarning bandligi, voyaga etmagan bolalar hamda mehnatkashlarning alohida olingan kategoriyalari, shu bilan birga, migratsiya masalalarini o’z ichiga qamrab oladi.
MXTga a’zo mamlakatlar Konferentsiya tomonidan qabul qi-lingan barcha konvensiya va tavsiyanomalarni kompetentli milliy tashkilotlarga berishi shart. Ratifikatsiya qilingan konventsiyalar-ning mamlakatlar
qonunchiligida va amaliyotda qo’llanilishini ta’-minlash uchun MXT nazorat qilish protsedurasini o’rnatdi.
MXT, shuningdek, quyidagilarni amalga oshiradi:
–insonlarning asosiy huquqlarini himoya qilishga, mehnat sharo-itlari va mehnatkashlarning turmushini yaxshilashga hamda ish bilan bandligini imkon qadar amalga oshirishga qaratilgan xalqaro siyosat dasturini ishlab chiqish;
–xalqaro mehnat me’yorlarini yaratish. Bu milliy tashkilotlar faoliyatining asosi bo’lib, ana shunga mos siyosat olib borishlariga imkon beradi.
–texnik hamkorlik qilishning keng qamrovli dasturini ishlab chiqish. Bundan ko’zda tutilgan maqsad ana shu siyosatni amalga oshi-rishda davlatlarga yordam berish;
–kasb-hunar o’rgatish, bilim berish, ilmiy tadqiqot va noshirlik kabi sohalar faoliyatini yaxshilash.

5.