M. Mamadazimov

MAVZU. 54-§. Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar: sefeidlar, yangi va o‘tayangi yulduzlar

Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar ravshanliklarining o‘zgarishi tutiluvchi qo‘- shaloq yulduzlar ravshanliklarining davriy o‘zgarishidan farqli o‘laroq, shu yulduzlarning bag‘rida kechadigan fizik jarayonlar tufayli sodir bo‘ladi. Fizik o‘zgaruvchan yulduzlar ravshanliklarining o‘zgarish xarakteriga ko‘ra pul- satsiyalanuvchi va eruptiv o‘zgaruvchan yulduzlarga bo‘linadi.

Pulsatsiyalanuvchi yulduzlar. Sefeidlar. Ravshanliklarining egriligi alohi- da shaklga ega bo‘lib, ularning asosiy fizik kattaliklaridan hisoblangan ko‘rinma yulduz kattaliklarining vaqt bo‘yicha o‘zgarish davri bir necha sutkadan bir necha o‘nlab sutkagacha boradi. Bunday yulduzlar ravshanligining egriligi Sefey yulduz turkumi δ yulduzining o‘zgarishiga o‘xshaganligi tufayli ular sefeidlar deb ataladi (98-rasm).

Sefeidlar ravshanligining o‘zgarishi (2 dan

6 gacha) yulduz kattaligi chegarasida bo‘ladi. Sefeidlar chaqnashining maksimumida F spek- tral sinfga mansub yulduz ko‘rinishida bo‘lib, minimumida G sinflariga mansub yulduz ko‘- rinishini oladi. Ravshanliklarning bunday o‘z- garishi yulduz temperaturasining o‘rtacha 1500 gradusga o‘zgarishiga mos keladi. Sefeidlar spektrida kuzatiladigan chiziqlar uning ravshan- ligi o‘zgarishining fazasiga mos ravishda qizil yoki binafsharang tomonga siljib turadi. Bunday siljishlar ham davriy xarakterga ega bo‘lib, qizil siljishning maksimumi sefeid rav- shanligining minimumiga, binafsharang siljish-

ning maksimumi esa ravshanlikning maksi- ₀

mumi yaqiniga to‘g‘ri keladi. Sefeidlarning

davrlari va yorqinliklari orasida bog‘lanish mavjud bo‘lib, ular ravshanliklarining ortishi davrlarining ortishida o‘z aksini topadi. Shu bois pulsatsiyalanuvchi sefeidi mavjud bo‘lgan

0,8 1,0

Δm

0,2

0,4

0,6
ΔR, km 2 · 10⁶

1 · 10⁶

0

t

(sutka)

yulduz sistemalargacha masofalar, ularning ko‘ringan davrlari asosida topilgan yorqinliklarga tayanib aniqlanadi.

Sefeidlar F va G sinflarga kiruvchi gigant va o‘tagigant yulduzlar bo‘lganidan ularni galaktikamizdan tashqaridagi obyektlarda ham ko‘rishning imkoni bor.