M. Mamadazimov

MAVZU. 52-§. Fizik qo‘shaloq yulduzlar va ularning turlari

Bir qarashda osmonda yulduzlar yakka-yakka uchraydigandek tuyulsa-da, aslida ularning ko‘pchiligi ikkitadan, uchtadan va undan ham ko‘proq holda o‘zaro dinamik bog‘langan ko‘rinishda bo‘ladi. Odatda, umumiy massa markazi atrofida aylanayotgan qo‘shaloq yulduzlarning orbitalari bir tekislikda yotib, aylanish davrlari bir xil bo‘ladi. Bular ichida, ayniqsa, qo‘shaloqlari (ya’ni juft holdagilari) ko‘proq uchraydi. Biroq qo‘shaloq ko‘ringan yulduzlarning hammasi ham aslida qo‘shaloq bo‘lavermaydi. Ularning ichida turli masofalarda yotib, o‘zaro hech ham dinamik bog‘lanmagan va ma’lum bir qarash chizig‘i yaqinida yotganliklaridan osmonda bir-biriga yaqindek tuyulganlari ham ko‘p bo‘ladi. Bunday yulduzlar optik qo‘shaloqlar deyiladi.

Vizual qo‘shaloqlarning turlari. Agar fizik qo‘shaloq yulduzlarning tashkil etuvchilari quvvatli teleskop bilan qaralganda bir-biridan bevosita ajratib ko‘rish mumkin bo‘lgan yoy masofada joylashgan bo‘lsa, ular vizual qo‘shaloq yulduzlar deyiladi.

O‘zaro juda zich va juda kichik yoy masofada joylashgan qo‘shaloq yul- duzlarni bevosita ajratib ko‘rishning hech iloji yo‘q bo‘lib, ularning qo‘shaloqligi fotometrik yoki spektral metod yordamida aniqlanadi. Shunga ko‘ra ular, mos ravishda, tutiluvchi va spektral qo‘shaloqlar deb yuritiladi.

Vizual qo‘shaloq yulduzga misol qilib Katta Ayiq yulduz turkumidagi «cho‘- mich bandi»ning oxiridan ikkinchi yulduzni olish mumkin. Qadimda arablar u yulduzga Alqor (Chavandoz) deb ot qo‘yishgan. Uning yaqinidagi ko‘z zo‘r- g‘a ilg‘aydigan yulduzcha Mitsar deb nomlanadi. Bu ikki yulduz o‘zaro dinamik bog‘lanishdagi vizual qo‘shaloqlardir. Ularning orasi atigi 11′. Oddiy dala durbini

Andromeda- Hokizboqar- Hokizboqar- Yuguruvchi

ning γ si ning ε si ning ξ si tozalarning α si

Saratonning Kassiopeya- Oqqushning Delfinning

ι si

ning η si

β si

γ si

5,4^m

3,5^m

Javzonning Gerkulesning Gerkulesning Perseyning
0″, 0 0″, 5
1″, 5 2″, 5

κ si

α si

δ si

η si

orqali vizual qo‘shaloqlardan ko‘pini ko‘rish mumkin (94-rasm). 95-rasmda

vizual qo‘shaloqlarning vakili Katta Ayiqning ξ sining asosiy yulduzga nisbatan

kuzatilgan yo‘ldoshining orbitasi keltirilgan.

4
1

Asosiy yulduz

m <sub>2

2 1</sub> 3 ¹

₃ 4

3

Yo‘ldosh yulduz orbitasi

Tutiluvchi qo‘shaloq yulduzlarning tipik vakili qadimda arablar aniqlagan va Algul («Devning ko‘zi» ma’nosini beradi) deb atalgan Persey yulduz turkumining β yulduzidir. Bu qo‘shaloq yulduzlarning orbita tekisliklari qa- rash chizig‘i bo‘ylab yotganidan, umumiy mas- sa markazi atrofida aylanayotganda, ular bir- birini to‘sib o‘tadi va natijada bu hol yulduz

₄ ² 2


96-rasm. Tutiluvchi qo‘shaloq

yulduz (Algul – Perseyning β si).

_{0 1 2 3} t (sutka)

ravshanligini davriy ravishda (~3 sutkalik) o‘zgartirib, uning qo‘shaloqligidan darak beradi (96-rasm).

Va, nihoyat, spektral qo‘shaloq yulduzlar- ning qo‘shaloqligi ularning ustma-ust tushgan

spektrlaridagi umumiy chiziqlarining (har ikkala yulduz spektrida ham mavjud chiziqlarning) bir-biriga nisbatan davriy siljishlaridan (asosiy yulduz atrofida yo‘ldosh yulduzning aylanayotganligi tufayli) bilinadi.