tida qaralib, geostrategik va geosiyosiy imperializmda, shu jumladan,
AQSH gegemonlik loyihasida juda muhim o‘rin egallaydi.
Yaqin Sharq mintaqasi jahonning muhim transport koridori hi
soblanadi. Aynan shu yerda Atlantika va Hind okeanini bir-biriga
bog‘laydigan muhim geostrategik ahamiyatga ega bo‘lgan Su-
vaysh kanali joylashgan hamda shu mintaqa
davlatlari qulay dengiz
yo‘llariga chiqish imkoniyatiga ega, bu xalqaro iqtisodiy munosabat-
lardagi rolini oshirish va ishtirokini kengaytirishda zaruriy omillar-
dan biridir.
Yaqin Sharq dunyo aholisining deyarli yarmi e’tiqod qiladigan uch
eng yirik jahon dinlari: Islom, Yaxudiy va Xristian dinlarining kelib
chiqish markazi hisoblanadi.
Yaqin Sharq jahon neft zaxirasining 61,7%iga va tabiiy gaz za-
xirasining 40,6%iga egalik qiladi. Mintaqadagi ikki davlatda esa
dunyo neft zaxirasining 35%i jamlangan: Saudiya Arabistonida 26%,
Eronda 9%. AQSH Energetika Departamenti tahliliga ko‘ra, jahonda
energetika mahsulotiga bo‘lgan talab 1993- va 2015-yil oralig‘ida
50%ga ortadi. Bu esa mintaqa davlatlarining jahon iqtisodiyotida va
siyosatida ta’siri oshishiga olib kelmoqda. Xususan,
bir qator man-
balarga ko‘ra, 2003-yilgacha faqatgina Saudiya Arabistoni tomonidan
AQSHga to‘g‘ridan-to‘g ‘ri kiritilgan investisiya miqdori 4000 mlrd.
dollar atrofida bo‘lgan. Lekin shu bilan bir qatorda, mazkur energe
tika zaxiralari mintaqaga nisbatan yirik davlatlaming qiziqishi hamda
ta’sirini ortishiga va bevosita mintaqa davlatlari ichki ishlariga ara-
lashishga sabab bo‘lmoqda.
Bu mintaqadagi neft tarixi 1914-1918-yillar “Buyuk urush” nomi
bilan mashhur bo‘lgan urush davomida Britaniya Harbiy dengiz floti
tuzish bilan bog‘liq. Britaniya imperiyasi bu yerda harbiy kema-
lar uchun energiya zaxiralari qazib olishni maqsad qilgan. Shundan
buyon Yaqin Sharqning katta energetika
zaxiralari doimo sobiq va
hozirgi yetakchi davlatlami: Fransiya, B.Britaniya, AQSH va sobiq
Sovet Ittifoqini jalb etib kelgan. Neft kashf etilishi sababli mintaqada
diniy nizolar va boy resurslar hamda unumdor yerlar uchun kurash
boshlandi.
133
Bundan tashqari, Arab dunyosi jahon siyosiy va iqtisodiy barqa-
rorligini ta’minlashdagi rolini yaqqol namoyish etadi.
Arab dunyosi
mamlakatlari yakdilligining dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy
ahamiyati shunda namoyon bo‘ladiki, u jahon neft bozoridagi vazi-
yatga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatishga qodirdir. Birinchi marta bu
1973-1974-yillarda “energetik tanglik” davrida namoyish etildi.
Oktabr urushi (1973) chog‘ida G‘arb mamlakatlari Isroilni qo‘llab-
quvvatlaganiga javoban OPEK mamlakatlari jahon bozoriga neft yet-
kazib berishni to‘xtatib qo‘ydilar. Bundan ko‘rinadiki, arab olamin-
ing siyosiy va iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyati hozirgi kunda bir
qator yirik davlatlaming milliy manfaatlari ijrosidagi qiyinchiliklami
keltirib chiqaradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy davrda hech bir davlat mus
taqil o‘z energetik ehtiyojlari va imkoniyatlarini
yuzaga chiqara ol-
maydi. Ayniqsa, jahon siyosatida energiya taqchilligi va xavfsizligi
masalalari global muammo sifatida ko‘rilayotgan bir davrda mint-
aqalar va davlatlaming bir-biriga energetik bog‘liqlik darajasi yanada
ortdi96. Shu bois, hozirgi vaqtda energetika siyosati bir qator davlatlar-
ning, xususan, jahonning yirik davlatlari tashqi siyosiy faoliyatining
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda.
Bunday fenomen bir
qancha omillar bilan tushuntirilishi mumkin. Jumladan, jahon ener
getika bozori subyektlarining o ‘z energetik xavfsizligini ta’minlashga
bo‘lgan ehtiyoji, energetika sohasidagi samarali biznes manfaatlari,
neft-gaz xomashyosini qazib olish,
qayta ishlash, transportirovka
qilish va boshqalar. Shuni ta ’kidlash joizki, zamonaviy dunyoda
energetika jahon iqtisodiyotining dinamik rivojidagi eng asosiy un-
sur bo‘lishi bilan birga, umumiy xalqaro munosabatlar tizimiga ta’sir
ko‘rsatuvchi birlamchi omillardan biri sifatida yuzaga chiqdi. Bun
dan tashqari, dunyo miqyosida energetik bog'liqlik
va energiyaning
birlamchi manbalari iste’moli hajmi oshib borayotganligi mintaqada
xavfsizlikka nisbatan yangi tahdidlar ko‘lamining kengayishi xavfini
tug‘diradi. Shuning uchun “Arabiston oltiligi” davlatlari oldida min-
Do'stlaringiz bilan baham: 
