M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

Tushunchalar va tayanch iboralar: 
Fors ко ‘rfazi, Yaqin Sharq,
Xormuz b o ‘g ‘ozi, FKADHK, “jahoniy davlat”, ‘‘mintaqaviy davlat”,
“odatdagi davlatlar”,
“Qaynoq nuqta”, Arab-Isroil mo; a m s i.
10.1. Yaqin Sharq mintaqasining o ‘ziga xos
xususiyatlari
Bugungi kunda ko‘pchilik davlatlar tashqi siyosiy strategiyalarida 
energetik resurslar xavfsizligi, energetika infrastrukturasini rivojlan­
tirish va umumiy energetika tizimini shakllantirish masalalari asosiy 
geosiyosiy omillar sifatida e’tirof etilmoqda. Xususan, Fors ko‘rfazi 
mintaqasi xavfsizligida energetik xavfsizlikka nisbatan yangicha 
yondashuvlaming yuzaga kelishi natijasida mintaqa davlatlari siyosa­
tida an’anaviy ustuvorlikka ega bo‘lgan neft-gaz siyosatiga nisbatan 
munosabat yanada markazlashtirilmoqda.
Yaqin Sharq - Osiyo, Afrika va Yevropaning kesishgan mintaqasi­
da joylashgan. Bundan tashqari, geosiyosiy ahamiyati jihatidan Yaqin 
Sharq, Kavkaz va Markaziy Osiyo bilan birgalikda chegaradosh sifa-
132

---

tida qaralib, geostrategik va geosiyosiy imperializmda, shu jumladan, 
AQSH gegemonlik loyihasida juda muhim o‘rin egallaydi.
Yaqin Sharq mintaqasi jahonning muhim transport koridori hi­
soblanadi. Aynan shu yerda Atlantika va Hind okeanini bir-biriga 
bog‘laydigan muhim geostrategik ahamiyatga ega bo‘lgan Su- 
vaysh kanali joylashgan hamda shu mintaqa davlatlari qulay dengiz 
yo‘llariga chiqish imkoniyatiga ega, bu xalqaro iqtisodiy munosabat- 
lardagi rolini oshirish va ishtirokini kengaytirishda zaruriy omillar- 
dan biridir.
Yaqin Sharq dunyo aholisining deyarli yarmi e’tiqod qiladigan uch 
eng yirik jahon dinlari: Islom, Yaxudiy va Xristian dinlarining kelib 
chiqish markazi hisoblanadi.
Yaqin Sharq jahon neft zaxirasining 61,7%iga va tabiiy gaz za- 
xirasining 40,6%iga egalik qiladi. Mintaqadagi ikki davlatda esa 
dunyo neft zaxirasining 35%i jamlangan: Saudiya Arabistonida 26%, 
Eronda 9%. AQSH Energetika Departamenti tahliliga ko‘ra, jahonda 
energetika mahsulotiga bo‘lgan talab 1993- va 2015-yil oralig‘ida 
50%ga ortadi. Bu esa mintaqa davlatlarining jahon iqtisodiyotida va 
siyosatida ta’siri oshishiga olib kelmoqda. Xususan, bir qator man- 
balarga ko‘ra, 2003-yilgacha faqatgina Saudiya Arabistoni tomonidan 
AQSHga to‘g‘ridan-to‘g ‘ri kiritilgan investisiya miqdori 4000 mlrd. 
dollar atrofida bo‘lgan. Lekin shu bilan bir qatorda, mazkur energe­
tika zaxiralari mintaqaga nisbatan yirik davlatlaming qiziqishi hamda 
ta’sirini ortishiga va bevosita mintaqa davlatlari ichki ishlariga ara- 
lashishga sabab bo‘lmoqda.
Bu mintaqadagi neft tarixi 1914-1918-yillar “Buyuk urush” nomi 
bilan mashhur bo‘lgan urush davomida Britaniya Harbiy dengiz floti 
tuzish bilan bog‘liq. Britaniya imperiyasi bu yerda harbiy kema- 
lar uchun energiya zaxiralari qazib olishni maqsad qilgan. Shundan 
buyon Yaqin Sharqning katta energetika zaxiralari doimo sobiq va 
hozirgi yetakchi davlatlami: Fransiya, B.Britaniya, AQSH va sobiq 
Sovet Ittifoqini jalb etib kelgan. Neft kashf etilishi sababli mintaqada 
diniy nizolar va boy resurslar hamda unumdor yerlar uchun kurash 
boshlandi.
133

---

Bundan tashqari, Arab dunyosi jahon siyosiy va iqtisodiy barqa- 
rorligini ta’minlashdagi rolini yaqqol namoyish etadi. Arab dunyosi 
mamlakatlari yakdilligining dunyo miqyosidagi siyosiy va iqtisodiy 
ahamiyati shunda namoyon bo‘ladiki, u jahon neft bozoridagi vazi- 
yatga hal qiluvchi ta’sir ko‘rsatishga qodirdir. Birinchi marta bu 
1973-1974-yillarda “energetik tanglik” davrida namoyish etildi. 
Oktabr urushi (1973) chog‘ida G‘arb mamlakatlari Isroilni qo‘llab- 
quvvatlaganiga javoban OPEK mamlakatlari jahon bozoriga neft yet- 
kazib berishni to‘xtatib qo‘ydilar. Bundan ko‘rinadiki, arab olamin- 
ing siyosiy va iqtisodiy ta’sir ko‘rsatish imkoniyati hozirgi kunda bir 
qator yirik davlatlaming milliy manfaatlari ijrosidagi qiyinchiliklami 
keltirib chiqaradi.
Shuni ta’kidlash kerakki, zamonaviy davrda hech bir davlat mus­
taqil o‘z energetik ehtiyojlari va imkoniyatlarini yuzaga chiqara ol- 
maydi. Ayniqsa, jahon siyosatida energiya taqchilligi va xavfsizligi 
masalalari global muammo sifatida ko‘rilayotgan bir davrda mint- 
aqalar va davlatlaming bir-biriga energetik bog‘liqlik darajasi yanada 
ortdi96. Shu bois, hozirgi vaqtda energetika siyosati bir qator davlatlar- 
ning, xususan, jahonning yirik davlatlari tashqi siyosiy faoliyatining 
ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Bunday fenomen bir 
qancha omillar bilan tushuntirilishi mumkin. Jumladan, jahon ener­
getika bozori subyektlarining o ‘z energetik xavfsizligini ta’minlashga 
bo‘lgan ehtiyoji, energetika sohasidagi samarali biznes manfaatlari, 
neft-gaz xomashyosini qazib olish, qayta ishlash, transportirovka 
qilish va boshqalar. Shuni ta ’kidlash joizki, zamonaviy dunyoda 
energetika jahon iqtisodiyotining dinamik rivojidagi eng asosiy un- 
sur bo‘lishi bilan birga, umumiy xalqaro munosabatlar tizimiga ta’sir 
ko‘rsatuvchi birlamchi omillardan biri sifatida yuzaga chiqdi. Bun­
dan tashqari, dunyo miqyosida energetik bog'liqlik va energiyaning 
birlamchi manbalari iste’moli hajmi oshib borayotganligi mintaqada 
xavfsizlikka nisbatan yangi tahdidlar ko‘lamining kengayishi xavfini 
tug‘diradi. Shuning uchun “Arabiston oltiligi” davlatlari oldida min-