|
38 Petty Pain and Gilles Van Hamme.Changing urban and regional relations
in a globalizing world. Edvard Elgar. 2014, 95 p.
39 Odilqoriyev X.T., Razzoqov D.X. Siyosatshunoslik. -Т.: 0 ‘qituvchi,
2008, 68 b.
80
siy nuqtayi nazardan, o‘zgaruvchanlik salohiyati yoki moyilligiga
ega. Qanday sabab bilan bo‘lmasin, milliy buyuklikka, mafkuraviy
amalga oshirilganlik, diniy missiyanerlik yoki iqtisodiy yuksalishga
intilish - ba’zi davlatlar mintaqaviy hukmronlik yoki butun dunyo
masshtabida o ‘rin egallashga harakat qilishadi. Mashhur amerikalik
siyosatchi Z.Bjezinskiyning fikricha, davlatlar orasida geosiyosiy
markazlar ajralib turadi. Bu shunday davlatlarki, ulaming ahami
yati ulaming kuchi va motivatsiyasidan emas, balki ulaming muhim
joylashuvi va geostrategik jihatdan harakat qilayotgan davlatlaming
salohiyat jihatdan nozikligi oqibatlaridan kelib chiqadi.
Ko‘pincha geosiyosiy markazlar o‘zlarining geografik joylashu
vi bilan o‘zga xoslikka ega bo‘lib, bunday joylashuv ularga muhim
hududlar ustidan nazorat qilishga yo‘l ochadi yoki muhim geosiyo
siy faoliyat yurituvchi davlatlarga resurslami qo‘lga kiritishda rad
javobini berish imkoniyatini beradi. Boshqa hollarda geosiyosiy
markazlar geosiyosiy maydonda hayotiy muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan davlatlar va hatto mintaqalar uchun qalqon sifatida xizmat
qilishi mumkin.
Z. Bjezinskiyning fikriga ko‘ra, hozirgi kunda kamida 5 ta asosiy
geostrategik faoliyat olib boravchi va 5 ta yangi Yevrosiyo siyosiy
xaritasida harakat qiluvchi tomonlar mavjud. Fransiya, Germaniya,
Rossiya, Xitoy, Hindiston yirik va faol figuralar hisoblanadi, juda
muhim davlatlar deb tan olingan Buyuk Britaniya, Yaponiya va In
doneziya esa bu guruhga kirmaydi.
Ukraina, Ozarbayjon, Janubiy Koreya, Turkiya va Eron davlatlari
prinsipial muhim geosiyosiy markazlar rolini o ‘ynaydi, garchi Tur
kiya ham, Eron ham qanday dir darajada - o ‘z imkoniyatlari doirasida
tobora chegaralangan - geosiyosiy jihatdan faol davlatlar bo‘lib hi-
soblansa-da o‘z masshtablari bo‘yicha o‘rta va kichik bo‘lgan hamda
ko‘pchiligi NATO yoki Yel ning a’zolari bo‘lgan Yevropa mamlakat
lari, yoki AQSH ning yetakchiligiga amal qiladi, yoki Germaniya yo
Fransiyaga ergashadi. Ular na geostrategik jihatdan faoliyat yurituv
chi, na geosiyosiy markazlar bo‘lib hisoblanadi.
Rossiya va xorij adabiyotida Rossiyaning jahon hamjamiyati-
dagi o ‘mi haqidagi ko‘p fikrlar o ‘rtaga tashlangan. Rossiyaning
81
Yevrosiyo qit’asidagi, turli sivilizatsiyalar, madaniyatlar, davlat va
xalqlar to‘qnashuv joyida joylashgan geografik o ‘mi, hududlari-
ning ulkanligi va undan chiquvchi tortilish va itarilish kuchi, zamo
naviy dunyoning geosiyosiy konturlari uchun salohiyatli oqibatlari
ko‘plab savollami keltirib chiqarmoqda. Rossiyani «Sharq va G‘arb
o‘rtasidagi hudud» deb nomlash mumkinmi? U dunyoviy buyuk der-
javami yoki mintaqaviy derjava bo‘lib hisoblanadimi? Ba’zi bir mu
alliflar Rossiyani rivojlanayotgan davlatlar qatoriga qo‘shishadi. Gap
shundaki, Rossiya global o‘zgarishlaming markazida bo‘lib qoldi va
beqarorlikning eng yirik zonasiga aylandi. Tashqi dunyoga Rossiya
eng kamida 3 tomondan chiqadi: Yevro-amerika dunyosiga qaratilgan
g ‘arbiy; turli xil boig an islom dunyosiga qaratilgan janubiy; Osiyo
va OTM (ATR) ga qaratilgan sharqiy.
Hozirda Rossiya jahon markazlariga nisbatan Birinchi jahon uru-
shigacha bo‘lgani kabi yarim chet holatni yoki Ikkinchi jahon urushi-
dan keyingi ikki qutbli dunyodagi ikki qutbdan biri bo‘lgan holatni
emas, balki Yevropa, Uzoq Sharq va musulmon dunyosi orasidagi
o‘rta holatni egallaydi. Shu bilan bir vaqtda, u postsovet hududidagi
eng salmoqli figura bo‘lib hisoblanadi va yagona geografik mintaqa-
ni shakllantirmasa-da, ammo xalqaro siyosiy mintaqani qamrab oladi.
Ushbu omillar sababli Rossiya uchun nafaqat harbiy jihatdan, bal
ki barcha aspekt va sohalarda: global, mintaqaviy, milliy, shuningdek,
iqtisodiy, ijtimoiy, ekologik, informatsion, siyosiy borada xavfsizlik
ni ta’minlash juda muhim hisoblanadi.
Agar Rossiyaga mintaqaviy derjava sifatida qaralsa, shunday
savol tug‘iladi: aynan qaysi mintaqada Rossiya derjava sifatida ha
rakat qiladi? Real ahvolning tahlili shuni ko‘rsatadiki, Rossiya uchun
Yevropa, Yaqin Sharq, 0 ‘rta Sharq, Markaziy Osiyo, Osiyo-Tinch
okeani mintaqasi, shuningdek, Yaqin xorij dolzarb hisoblanadi. Ja
hon kuchlar muvozanati uchun quyidagi munosabatlar muhim aha
miyat kasb etadi: Rossiya-Yel, Rossiya-NATO, Rossiya-AQSH,
Rossiya-Xitoy, Rossiya-Yaponiya, Rossiya-Yaqin Sharq mamlakat
lari, Rossiya-MDH va boshqalar. Barcha yo‘qotishlarga qaramasdan,
Rossiya bir vaqtning o ‘zida Yevropa, Osiyo va Osiyo-Tinch okeani
derjavasi, kontinental va okeanik derjava bo‘lib qolmoqda. Uning
82
geosiyosiy joylashuvining o ‘ziga xosligi ham ana shundadir. Shuning
uchun ham Rossiya siyosiy strategiyasining asosiy yo‘nalishi b o iib
geosiyosiy status-kvoning barqarorligini o ‘matilishi, yuzaga kelgan
dunyo kuchlari muvozanatining saqlab qolinishi va mustahkamlani-
shi bo‘ldi.
Milliy davlatlar bilan bir qatorda, MNR tarkibiga MNK, mega
polislar, davlatlararo xalqaro tashkilotlar kiradi. Bunday tashkilot
lar mintaqaviy integratsiya, xavfsizlikni ta ’minlash, ekologik va
boshqalar kabi bir davlatning kuchi bilangina hal qilinishi mumkin
bo‘lmagan muammolami hal etish uchun yaratiladi.
Shu tariqa, MNR ning xarakteristikasida siyosiy bilan bir qatorda
geografik va iqtisodiy tarkiblar mavjud. Mintaqaviylashuv (regio
nalizm) mintaqaviy rivojlanish tendensiyasi va ongli ravishda shakl-
lantiriladigan maqsad sifatida mavjuddir. Yuzaga keluvchi yangi
mintaqaviylashuvning farq qiluvchi xususiyati bo‘lib: global ta’sir,
transmilliy xarakter, integratsiyaning rivojlanishi, milliy usti tizimlar
hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
