M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

36 Odilqoriyev X.T., Razzoqov D.X. Siyosatshunoslik. -Т.: 0 ‘qituvchi,
2008, 56 b.
37 Petty Pain and Gilles Van Hamme. Changing urban and regional relations
in a globalizing world. Edvard Elgar. 2014, 87 p.
78

---

narkokartellaming geografik «uchburchak»laridan iborat bo‘lgan bir 
necha jinoiy iqtisodiyotning transmilliy meta mintaqalari.
Ma’lum bir MNR ga kiruvchi davlatlar iqtisodiy, geosiyosiy va 
periferiya markazlar sifatida xarakterlanadi. Shu tariqa, AQSH va 
Yaponiya dunyodagi iqtisodiy buyuk derjava bo‘lib hisoblanadi. 
Shuningdek, quyidagilar ajratib ko‘rsatiladi: «Shimol katta yettiligi»— 
AQSH, Yaponiya, Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Italiya va 
Kanada; «Janub katta yettiligi»-Xitoy, Hindiston, Braziliya, Indone­
ziya, Meksika, Janubiy Koreya, Tailand. Bu bo‘finish shartli hisob­
lanadi. Masalan, Xitoy to‘laqonli huquq bilan «Shimol yettiligi» ga 
kirishga da’vo qilishi mumkin, bir vaqtning o ‘zida jahon moliyaviy 
inqirozidan so‘ng, Rossiya ramziy ravishda davlatlaming ushbu gu­
ruhiga, Indoneziya va Tailand esa janubning yetakchi davlatlariga 
kirishi mumkin. Asosiy makroiktisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha Ros­
siya XX asr so‘ngida, hatto, «Janub yettiligiga» ham yon berdi.
G ‘arbning rivojlangan postindustrial davlatlari qatoriga AQSH, 
Yaponiya, G‘arbiy Yevropa, Kanada, Avstraliya, Yangi Zelandiya va 
Isroil kiradi. Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti (GOSR) o‘z 
qatoriga yuqorida sanab o'tilgan davlatlardan tashqari, shuningdek, 
Meksika, Vengriya va Polsha davlatlarini qo‘shadi.
Rivojlanayotgan davlatlar orasida Sharqiy Osiyo yangi industrial 
davlatlari (YalD), Lotin Amerikasi va Yaqin Sharq davlatlari ajralib 
turadi. Asosiy o‘rinni ijtimoiy xaos hukm surayotgan Qora Afrika 
davlatlari egallaydi.
Sotsialistik tizim va SSSR parchalanganidan so‘ng, Markaziy- 
Sharqiy Yevropa va MDH davlatlari guruhi ayniqsa ajralib'turadi. Bu 
«demokratik tranzitlar» deb nomlanuvchi o ‘tish iqtisodiyotiga ega 
davlatlardir.
XX asming oxirgi 20-yili davomida G‘arb mamlakatlari jahon yal- 
pi mahsulotida ham, sanoat ishlab chiqarish va xalqaro savdoda ham 
o ‘z ulushini ko‘paytirmadi. Yaponiya mavjud bo‘lgan barqarorligini 
yo‘qotdi, AQSH esa o ‘sishning yuqori bo‘lmagan sur’atlarini saqlab 
qoldi. Nisbatan yuqori dinamiklik Sharqiy Osiyo mamlakatlari, ay­
niqsa, Xitoy va YalD da kuzatilgan edi.
79

---

Agar davlatlar guruhini XX asming oxirgi 10-yilligi davomidagi 
jahon sanoat industriyasidagi ulushini qiyoslasak, rivojlangan davlat­
laming ulushi 53% dan 46% gacha qisqarganini ko‘rish mumkin. Om­
maviy mahsulotlami ommaviy ishlab chiqarish sekin-asta Shimoliy 
Atlantika mintaqasidan Osiyo-Tinch okeani mintaqasiga (OTM) (Ya- 
poniyadan tashqari), Hindiston va Lotin Amerikasiga ko‘chmoqda.
Rivojlanayotgan davlatlaming ulushi 35% dan 48% ga, shu jum ­
ladan, «Janub katta yettiligi»ning ulushi 19% dan 28% gacha oshdi. 
Agar AQSH ulushi 17% darajada saqlanib qolgan bo‘lsa, Xitoyning 
ulushi 8% dan 15% gacha o ‘sdi.
Jahon sanoatida ulushning qisqarishi MDH davlatlarida - 7%dan 
2,5% gacha, shuningdek, Qora Afrika davlatlarida eng halokatli xarak- 
terga egadir.
Milliy davlatlaming bir-biriga bog‘liqligi globalizatsiya sharoit- 
larida iqtisodiy, moliyaviy va texnologik sohalarda nisbatan to‘liq 
holda namoyon bo‘lmoqda. Bu yerdan xalqaro munosabatlar subyekt- 
larining o‘zaro aloqasiga, eng avvalo, davlatlar, ulaming milliy man­
faatlari, xavfsizlikka intilish, dunyodagi farovonlik va barqarorlikka 
yo‘nalishga ehtiyoj kelib chiqadi38.
Davlatlaming ikki tomonlama bogiiqligini kuchaytirgan holda, 
globalizatsiya bilan bir qatorda, mintaqaviylashuv (regionalizatsiya) 
ham tegishli siyosiy tuzilishga, ya’ni zamonaviy jarayonlaming ta­
lab va shart-sharoitlariga javob beravchi xalqaro munosabatlarga ega 
bo‘lishi lozim. Bu davlatlar o ‘z milliy manfaatlaridan voz kechishi 
kerak degani emas. Hozirda mavjud bo‘lgan davlatlaming ikkidan 
uch qismi XX asrda, eng avvalo, XMning ikki qutbli tizimi va mus- 
tamlaka tizimning yemirilishi natijasida vujudga keldi..
Faol geostrategik faoliyat yurituvchi davlatlar ayniqsa ajralib tu- 
radi. Bunday davlatlar mavjud bo‘lgan geosiyosiy holatni o‘zgartirish 
uchun hokimiyatni amalga oshirish va o ‘z chegaralaridan tashqarida 
ta’sir ko‘rsatish qobiliyati va milliy ixtiyoriga ega39. Ular, geosiyo-