M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

3.2. Mintaqaviy raqobat masalasining nazariy va
konseptual asoslari
Ko‘p qutbli dunyo tartiboti nazariyasi bir qancha makromintaqa- 
laming geosiyosiy qutblar bilan birgalikda mavjud boiishiga tayana- 
di.
Buyuk makonlar nazariyasi nemis huquqshunosi, siyosatshunos 
va faylasufi Karl Shmidtning geosiyosiy ta’limotidir. Uning asosida 
bir qancha buyuk davlatlaming yagona strategik blokka birlashishi 
yotadi.
Buyuk makon mafkuraviy jihatdan kuchli davlatning hukmronligi 
ostida bo‘ladi.
Geoiqtisodiy strategiya “hayotiy manfaatlar zonasi” nazariyasi- 
ning asosi bo‘ldi, u AQSHning dunyoning turli mintaqalarida iqti­
sodiy manfaatlari mavjudligiga asoslanadi.
Samuel Koen, E.Xantington, N.Spaykman, J.Kiffer va boshqa 
olimlaming asarlarida yangi geosiyosatnjing asoslari ochib hamda 
geoiqtisodiy umshlar y o ii bilan jahonga hukmronlik qilish yutuqlari 
asoslab beriladi.
Feman Brodelning dunyo-iqtisod to‘g ‘risidagi ta’limoti regiona- 
listika va geoiqtisodda katta ahamiyatga ega. Uning nazariyasida ja ­
hon iqtisodiyoti markazlarining mintaqalardan mintaqalarga ko‘chishi 
yoritiladi.
29

---

Immanuel Vallerstaynning jahon tizimlari nazariyasi uning “Zamo­
naviy jahon tizimi” (1974), ’’Kapitalistik jahon iqtisodiyoti” (1979), 
“Siyosiy dunyo iqtisodi”( 1984) va boshqa asarlarida bayon qilingan.
Jahon kon’yunkturasi sikli to‘g‘risidagi ta’limot Kondratev- 
Vallerstayn modelining yaratilishiga imkon berdi.
Britaniyalik geograf N.J. Taylor geoiqtisodiy monosentrizm 
ta’limotini ishlab chiqdi.
Olim davlatning geosiyosiy gegemonligiri tadqiq qildi, u xalqaro 
munosabatlar iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy sohalarda mutlaq 
hukmronligi bilan izohlanadi.
Keyingi ко‘rib chiqiladigan masalalardan biri - bu mintaqaviy lik 
va mintaqaviylashuv masalasidir.
Mintaqaviylashuv - davlatlaming geografik joylashuvi asosida 
mintaqada iqtisodiy aloqalaming shakllanishidir.
Mintaqaviylik deganda esa, geografik jihatdan yaqin joylashgan 
davlatlar preferension tipdagi savdo bitimlari vositasida iqtisodiy 
hamjamiyatni shakllantirish anglanadi.
Ba’zi tahlilchilar mintaqaviylik deganda (aniqrog‘i, xalqaro min­
taqaviylik), mamlakatlaming o‘zaro bog‘liqligi va milliy subyektlar 
manfaatlarining milliy chegaralardan chiqishi va mintaqaviy darajada 
bo‘lishi tushuniladi.
Keng m a’nodagi mintaqa tushunchasidan kelib chiqib, mintaqa­
viy tizimosti va mintaqalar shartli ravishda quyidagicha ajratiladi: 
geografik makromintaqalar: Osiyo, Amerika, Yevropa, Avstraliya va 
Okeaniya; mezomintaqalar: Markaziy, Shimoliy va Janubiy Amerika, 
Yevropa, Avstraliya va Okeaniya, Shimoli-sharqiy, Janubi-sharqiy, 
Janubiy, G‘arbiy va Markaziy Osiyo, Shimoliy Afrika, Sahro Afrika- 
si; mintaqalar (submintaqalar): Amerika markaziy, shimoliy va janu­
biy qismga ajratiladi; Yevropa shimoliy, sharqiy, markaziy va janubiy 
qismga; G ‘arbiy Osiyo Yaqin va 0 ‘rta Sharqqa ajratiladi.
Bundan tashqari, tarixiy-madaniy mintaqalar ham ajratiladi: Xi­
toy, Koreya, Vyetnam (Vyetnam, Laos, Kambodja), Hind (Pokiston, 
Afg‘oniston, Eron va Tojikiston), Turk (6 davlatdan iborat), arab (22 
davlatdan iborat), rus (Rossiya, Ukraina va Belams), Yevropa (13 
davlatdan iborat).
30

---

Shimoliy Amerika, Lotin Amerikasi va Afrika mintaqalari geosi­
yosiy an’analari, integratsiya, etnolisoniy, etnomadaniy yoki etnopsi- 
xologik birlik parametrlari bo‘yicha mintaqaviy birliklarga birlashadi. 
Madaniy-diniy makromintaqalarga, konfutsiy-budda, yahudiylik, 
musulmon, provaslav, g‘arbiy xristianlik, Lotin Amerikasi, Afrika, 
Tinch okeani mintaqalariga ajratiladi.
0 ‘zbekistonlik siyosatshunos N.Qosimovaning fikricha, min- 
taqaviylikni bir mintaqada davlatlararo guruhning shakllanishi 
deb ta’rifiash mumkin. Mintaqa esa geografik aloqalar bilan uz- 
viy bogTangan, davlatlaming cheklangan soni va umumiy o ‘zaro 
bog‘liqlikning muayyan darajasiga ega makondir17.
Mintaqaviylikning besh asosiy kategoriyasi mavjud:18
• Mintaqaviylashuv - mintaqa ichidagi integratsiyaning 
o ‘sishini bildiradi. Ammo mintaqaviylashuv davlatlar chegarasiga 
mos kelmasligi mumkin.
• Mintaqaviy ong va identifikatsiya - unda mintaqa ichida 
umumiy madaniyat, tarix, diniy an’analar mavjud bo‘ladi.
• Davlatlararo mintaqaviy hamkorlik - mintaqa ichida davlatlar 
turli sohalarda hamkorlikni amalga oshiradilar.
• Mintaqaviy iqtisodiy integratsiya - turli shakldagi bitim va 
kelishuvlar orqali iqtisodiy integratsiya jarayoni shakllanadi.
• Mintaqaviy bog‘lanish - mamlakatlar o‘zaro bogiiqlikda bo‘ladi.
Bella Belashi integratsiyaning asosiy besh bosqichini ajratib
ko‘rsatadi:19
1. Erkin savdo zonasi.
2. Bojxona ittifoqi.
3. Umumiy bozor.
4. Valyuta va iqtisodiy ittifoq.
5. Siyosiy ittifoq.