M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

130 Чекушкин А. Куала-Лумпур. - РИА Новости. 15 июля 2005 г.
216

---

ASEAN doirasida xavfsizlik borasida hamkorlikning asosiy 
yo‘nalishi terrorizm, ekstremizm va separatizmga qarshi kurashish- 
ga qaratilgan. Shu bilan bir vaqtda, u o‘zgarayotgan vaziyatga mos 
ravishda rivojlanadi. Hozirgi vaqtda xavfsizlik borasida hamkorlik 
sohasida ASEAN uch muhim yo‘nalishni belgilagan: 1) terrorizmga, 
2) giyohvandlikka, 3) transmilliy uyushgan jinoyatchilikka qarshi 
kurashish.
Terrorizmga qarshi kurashish ASEAN uchun azaldan muhim. 
Qolgan ikki yo‘nalish ilgari surilganiga ancha vaqt bo‘lgan, lekin 
ular yuqorida ko‘rsatilgan darajaga yaqinda ko‘tarilgan. Bu ASEAN 
doirasida xavfsizlik borasidagi hamkorlikning yangi tendensiyasidir.
XXI talablariga javob berib, ASEAN mamlakatlari innovatsion 
rivojlanish yo‘liga kirmoqdalar. Mazkur yoining zarurligi integra­
tsion o ‘zaro aloqani, eng avvalo, mintaqaviy integratsiyani kuchayti- 
rishni, chet el mamlakatlari bilan ishlab chiqarish-texnologik koope- 
ratsiyaga nisbatan yangicha yondashuvlami talab qiluvchi global ish­
lab chiqarishga samarali qo‘shilishga intilish bilan belgilanadi.
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari kapitalni samarali joylashti- 
rishga, investitsiyalaming samaradorlik darajasini oshirishga intilish 
jarayonida jahonning turli moliya tizimlari o‘rtasida o‘zaro aloqani 
kuchaytirishga alohida e’tibomi qaratadi.
Mintaqaviy aloqalami mintaqa doirasidagi yoki global aloqalardan 
ustun qo‘yish moliyaviy integratsiya ko‘rsatkichlaridan biri hisob­
lanadi. Bu yerda Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari o ‘rtasida jiddiy 
farq mavjudligini ham hisobga olish zamr. Ayrim mamlakatlarda, ma­
salan, Filippinda tashqi moliyaviy majburiyatlar hajmining kattaligi 
rasmiy darajada mablag‘lami jalb qilish natijasi hisoblansa, boshqa 
mamlakatlarda, aytaylik, Singapur va Gonkongda bu majburiyatlar 
mazkur mamlakatlaming mintaqaviy moliyaviy markazlar sifatidagi 
rolini va ular global moliya bozoriga qo‘shilishda eng yuqori darajaga 
yetganini aks ettiradi.
Mintaqaviy tashkilot sifatidagi ASEANning samaradorligi 
to‘g‘risidagi masalani tahlil qilayotganda, ichki mintaqaviy omil- 
lardan tashqari, uyushma oldiga alohida tashqi siyosiy maqsadlami 
qo‘ygan va qo‘yayotgan keng xalqaro kontekstni hamda Janubi-shar-
217

---

qiy Osiyo geosiyosiy va geostrategik holatining xususiyatlarini ham 
inobatga olish zarur.
U larning orasida yirik davlatlar (AQSH, Xitoy, H indiston, 
Yaponiya)ning mintaqadagi roli va manfaatlarini muvozanatga sol- 
ish, Sharqiy Osiyodagi makroregionallashuv jarayonlarida ishtirok 
etish va m a’lum darajada ulami boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lish 
bor. 1990-yillaming ikkinchi yarmida ASEANning Rossiya bilan 
hamkorlik doirasi kengaygani asosan Janubi-sharqiy Osiyoda Xitoy, 
Yaponiya, Hindiston va AQSHning rolini muvozanatga solish zaruri- 
yati bilan belgilangan edi.
Shu nuqtayi nazardan olib qaraganda, ASEAN Sharqiy Osiyodagi 
regionallashuv jarayonlarida yagona o‘yinchi sifatida ish ko‘rishga 
va ASEANning xavfsizlik bo‘yicha Mintaqaviy forumi faoliyatiga 
qarorlar qabul qilishning uyushma mhi bilan mos keluvchi konsep- 
tual prinsipini joriy etishga muvaffaq bo‘ldi. Mazkur fomm hozirgi 
vaqtda Osiyo-Tinch okeani mintaqasida xavfsizlik va preventiv diplo­
matiya muammolari bo‘yicha siyosiy muloqotni keng ishtirokchilar, 
shu jumladan, AQSH, Rossiya, Xitoy, Hindiston, Yaponiya va Yelni 
jalb qilgan holda amalga oshirayotgan birdan-bir tashkilot bo‘lib qo- 
layotir.
Ayni vaqtda, ASEAN va ARF faoliyati mintaqaviy xavfsizlikni 
ta’minlash bilan bogiiq vazifalami hal qilishda kutilgan samarani 
bermadi va ular asosan ko‘p sonli ishtirokchilar bilan xalqaro masla- 
hatlashuvlar uchun fomm rolini bajardi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, 
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari va mintaqadan tashqaridagi davlat­
lar o ‘zaro aloqalarining ikki tomonlama va uch tomonlama format- 
lari xavfsizlik muammolarini yechish nuqtayi nazaridan avvalgidek 
ko‘proq darajada samarali bo‘lib qolayotir.
ASEANni kengaytirish (beshtadan o‘ntagacha davlatga) dastlabki 
jarayoni har bir mamlakat o ‘zining aniq maqsadlarini ko‘zlagan, eng 
avvalo, davlatlar siyosatda mafkuraviy yondashuvlami yumshatishga 
tayyor bo‘lgan sharoitlarda yuz berdi. Shu davrda munosabatlarda 
muayyan “ilmiliqlik” paydo bo‘lgandek taassurot tug‘ildi, lekin bu 
xom xayol ekani tez orada ayon bo‘ldi.
218

---

Yuzaga kelgan siyosiy va iqtisodiy sharoitlarda Sharqiy Hindixitoy 
davlatlari ASEAN doirasida, umuman olganda, samarali rivojlanayo- 
tgan qo‘shni mamlakatlarga qarab mo'ljal olish zarur degan xulosaga 
keldi. 1987-yil dekabrda bo‘lib o‘tgan ASEANning oliy darajadagi 
uchinchi uchrashuvida Qo‘ shma bayonot imzolandi va u ASEANning 
mintaqada birlik va hamkorlikni mustahkamlashni davom ettirish 
ahdini tasdiqladi. Sharqiy Hindixitoy mamlakatlari tashqi siyosatda 
mafkuraviy mo‘ljallardan voz kechgani va ASEAN bilan hamkorlikni 
o‘z iqtisodiy siyosati doirasida ham rivojlantira boshlagani, bizning- 
cha, muhim ahamiyat kasb etdi. ASEANga qo‘shilish ularga xalqaro 
maydonda o‘z manfaatlarini himoya qilish imkonini berdi.
ASEAN ular uchun inson huquqlari va tuzumlaming avtoritarligi 
to‘g ‘risidagi masalalar bo‘yicha AQSH va G‘arbning boshqa mam­
lakatlari tanqididan o‘ziga xos “panoh”ga aylanishi, shuningdek, 
iqtisodiy yordam kamaygan yoki to‘xtatilgan holda donor vazifasini 
bajarishi lozim edi.
Sharqiy Osiyo integratsiyasining o'sish jarayonida kengayish va 
torayish sikllarining o‘rin almashishini (ayniqsa, 1990-2000-yillarda) 
Sharqiy Osiyo regionalizmida ikki omil - ASEAN va u bilan bog‘liq 
formatlardan iborat Osiyo omili hamda OTOIH forumida mujassam- 
lashgan Tinch okeani omili o‘rtasidagi raqobat bilan izohlash mum- 
kin. Birinchi omil asosan, Osiyo doirasida asta-sekin, tanlab va chek- 
langan tarzda yaqinlashish g‘oyasini ifodalaydi. Ikkinchi omil Osiyo- 
dan tashqaridagi mamlakatlar ishtirokida keng integratsi/ani nazarda 
tutadi. Bu jarayonlar sirtdan 1950-1970-yillarda G ‘arbiy Yevropada 
kontinental va yevroatlantik integratsiya g‘oyalarining o‘zaro raqobat- 
lashuvini eslatadi. G‘arbiy Yevropada bo‘lganidek, Sharqiy Osiyoda 
ham tegishli raqobatdosh g ‘oyalar bir-biri bilan to‘qnashgani yo‘q, 
balki bir-biriga ta’sir ko‘rsatgan holda rivojlandi.
1970-yillarda jahonning yetakchi davlatlari, eng avvalo, Osiyo- 
Tinch okeani mintaqasidagi ilg‘or davlatlar bilan ASEAN muloqotlari 
tizimi yaratildi. Muloqot bo‘yicha keng ko‘lamli hamkorlar qatoriga 
9 mamlakat (Avstraliya, Hindiston, Kanada, Xitoy, Yangi Zelandiya, 
Koreya Respublikasi, Rossiya, AQSH, Yaponiya), shuningdek, Yel 
va BMT Taraqqiyot dasturi kiradi. Muloqot tarzidagi o‘zaro aloqa
219

---

Hamkorlik qo‘shma qo‘mitalari yordamida amalga oshiriladi. Maz­
kur hamkorlik Sharq “uchligi” (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya) bi­
lan ASEANning chuqurlashtirilgan o‘zaro aloqasi mexanizmini yara- 
tish uchun asos bo‘lib xizmat qildi. “ 10-3” formatidagi bu mexanizm 
2000-yilda rasmiylashtirilgan bo‘lib, ASEAN uchrashuvlari bilan bir 
qatorda “o ‘n uchlik” va “ 10-1” formatida sammitlar o‘tkazishni na- 
zarda tutadi.
Hozirgi vaqtda ASEANga a’zo mamlakatlaming ayrimlarida 
Vashington tomonidan ilgari surilgan Tinch okeanidagi mintaqalararo 
hamkorlik konsepsiyasiga qiziqish paydo bo‘ldi.
Shuni qayd etish lozimki, Seul, Tokio va Pekinning Janubi-shar­
qiy Osiyo mamlakatlari bilan integratsion aloqalarining rivojlanishi 
“ASEAN plyus uch” muloqoti doirasida amalga oshmoqda. Janubi- 
sharqiy Osiyo mamlakatlari Yaponiyaning tashqi iqtisodiy aloqalari- 
da muhim o ‘rin egallaydi. Janubi-sharqiy Osiyoda erkin savdo zonas- 
ining paydo bo‘lishi hududida 2 mlrd. aholi yashaydigan mamlakatlar 
umumiy bozorining shakllanishiga olib kelgan bo‘lur edi. 1996-yilda 
yana bir xalqaro tashkilot - ASEM tuzildi. U o‘z saflarida ASEAN 
a ’zolari, Yaponiya, Xitoy, Janubiy Koreya va Yelni birlashtirdi.
“ASEAN plyus uch” (ASEAN, Xitoy, Yaponiya va Janubiy Ko­
reya) hukumatlararo forumi tutash mintaqalardagi mamlakatlar keng 
ishtirok etuvchi Sharqiy Osiyo iqtisodiy integratsiya uchun o ‘zakka 
aylanmoqda. Hozirgi bosqichda mazkur forum doirasida hamkorlik 
shartnomaviy-huquqiy bazasining tabiatiga ko‘ra ajralib turadi. U 
murakkab, individual-guruhli xususiyat kasb etadi. Bu ASEAN mam­
lakatlari “ 10-1” formatida kollektiv subyekt sifatida bitimlar tuzishi- 
ni anglatadi. Shu sababli “o ‘nlik” doirasida integratsiya sur’atlari 
va sifati mintaqa miqyosidagi integrateiyadan ildamroq rivojlanishi 
lozim.
“ASEAN plyus uch” forumining Sharqiy Osiyoda regionalizmni 
rivojlantiruvchi yetakchi institut sifatidagi roliga birinchi navbatda 
Yaponiya e ’tiroz bildiradi. 2004-yil forumning Ventyandagi sammi- 
tida Malayzii bosh vaziri Abdulla Badaviy 2005-yilda Kuala-Lumpur 
shahrida Sharqiy Osiyoning birinchi sammitini o ‘tkazishni taklif qil­
di. Bu taklif Xitoy bosh vaziri Yen Tszyabao tomonidan m a’qullandi.
220

---

Yangi sammit “ASEAN plyus uch” formatidagi uchrashuvlar о ‘mini 
egallashi va Osiyoda integratsiya uchun keng yo‘l ochishi nazarda tu- 
tildi. Badaviyning taklifiga boshqa ishtirokchilar ham qo‘shildi, lekin 
yangi tashkilot tarkibi to‘g‘risida masala qizg‘in bahs-munozaraga 
sabab bo‘ldi. Tashkilotga tegishlicha mumkin qadar yopiq va ochiq 
tus berishni taklif qilgan Pekin va Tokio munozaraning qarama-qarshi 
qutblaridan o ‘rin oldi.
Xitoyning kuchayishidan hayiqish bir qator davlatlaming harakat- 
lari modelini belgiladi. Ular 2005-yil dekabrda Kuala-Lumpur shah- 
rida b o ‘lib o ‘tgan Sharqiy Osiyo inauguratsion sammitida uning 
tarkibiga “ASEAN plyus uch” forumining 13 davlatidan tashqari 
Hindiston, Avstraliya va Yangi Zelandiyani kiritishni talab qildi. Sam­
mit yakunlari bo‘yicha bergan bayonotida Maxatir a’zolik yuzasidan 
qabul qilingan qaror uning mintaqa haqida tasavvurini aks ettirmas- 
ligini, Rossiya va Shimoliy Koreya mazkur sammitda ishtirok etish 
uchun Avstraliya va Yangi Zelandiyaga qaraganda ko‘proq huquqqa 
ega ekanini qayd etdi.
Bu qaror ASEAN mamlakatlari bo‘lg‘usi uyushmaning o ‘zagi rolini 
o ‘ynashi uchun ham xizmat qildi. Inauguratsion sammitda sinashta 
model qo‘llanildi. 1997-yilgi ASEAN sammitiga Yaponiya bilan 
bir qatorda, XXR va Koreya Respublikasi ham taklif qilingan, shu 
tariqa Tokioning haddan tashqari kuchayishiga yo‘l qo‘yilmagan edi. 
2005-yilda ayni shu mexanizmdan foydalanildi: Malayziya ilgari 
surgan va Xitoy qo‘llab-quvvatlagan taklif qabul qilindi, lekin JShO 
mamlakatlari Pekinning ustunligiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tashkilot 
tarkibini kengaytirdi. Pekin yangi uch a’zoning qabul qilinishi bilan 
murosa qilishga majbur bo‘ldi va sammit o ‘tkazilishi arafasida XXR 
tashqi ishlar vazirligi Sharqiy Osiyo hamjamiyatini shakllantirishda 
bosh rolni yangi tashkil etilayotgan sammit emas, balki “ASEAN 
plyus uch” forumi o ‘ynashi haqidagi taklif bilan chiqdi. Bu qoida 
2005-yilgi “ASEAN plyus uch” forumi sammitining Deklaratsiya- 
sida qayd etildi.
Janubi-sharqiy Osiyo davlatlari uyushmasining sammiti uyush­
maning oliy organi hisoblanadi. U tashkil topgan 1967-yildan buyon 
15 ta sammit o ‘tkazildi.
221

---

Regionalizmning raqobatdosh modeli sifatida Sharqiy Osiyo sam- 
mitining tashkil etilishi keyingi ikki yil mobaynida “ASEAN plyus 
uch” forumining rivojlanish jarayonini biroz susaytirdi. Uyushma- 
ning integratsiyalashuviga ko‘maklashish borasidagi harakatlar bi­
lan bir qatorda, ASEAN oldida yangi vazifa - Sharqiy Osiyo yoki 
Osiyo-Tinch okeani mintaqasi formatidagi mintaqaviy integratsiyaga 
ko‘maklashish turibdi.
ASEANQ+6 (ASEAN plyus Xitoy, Yaponiya, Janubiy Koreya, 
shuningdek, Hindiston, Avstraliya va Yangi Zelandiya) doirasida ham 
o‘zaro hamkorlik amalga oshirilmoqda.
Xitoy va ASEAN erkin savdo zonasini tashkil etish bo‘yicha mu- 
zokaralarga 2002-yilda kirishdi; 2004-yilda tomonlar tovarlar savdo- 
si to‘g‘risidagi bitimni, 2007-yilda - xizmatlar savdosi to‘g ‘risidagi 
bitimni imzoladi; hozirgi vaqtda investitsiyalar to‘g ‘risida bitim ham 
tuzilgan. ASEAN bozoriga bosqichma-bosqich qo‘shilish jarayonini 
mintaqa mamlakatlarining eng yirik savdo-iqtisodiy hamkorlaridan 
biri - Hindiston ham boshladi.
Mazkur hamkorlik tashabbuschilari fikriga ko‘ra, yangi ahdlashuv- 
lar ishtirokchi davlatlar o ‘rtasidagi savdo-iqtisodiy aloqalarni yangi 
darajaga ko‘taradi, Janubi-sharqiy Osiyoda va butun dunyoda iqti- 
sodiyotni tiklash va rivojlantirish ishiga o ‘z hissasini qo‘shadi. Bi- 
timlar amalda ishlayotganini Xitoy va ASEAN o‘zaro investitsiyalari 
misolida kuzatish mumkin: ular erkin savdo zonasini tashkil etish ja- 
rayonining faollashuviga qarab о‘sib bormoqda.
Shunday 
qilib, 
ASEAN 
faoliyatining' ichki 
va 
tashqi 
k o ‘rsatkichlarini baholash, uyushma o ‘z faoliyatida muayyan 
yutuqlarga erishgan, lekin ular hali integratsiya yo ‘lida Yevropa 
erishgan yutuqlar darajasida emas, degan xulosaga kelish imkonini 
beradi.
Shu narsa diqqatga sazovorki, Janubi-sharqiy Osiyoda mintaqaviy 
hamkorlik modeli fimksional integratsiyaga emas, balki eng avvalo 
umumiy qadriyatlar (bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik va su- 
verenitetni hurmat qilish)ni shakllantirish va saqlash vazifasini hal 
qilishga qaratilgan.
222

---

ASEAN faoliyati siyosiy va iqtisodiy xususiyatga ega bo‘lgan turli 
omillami o‘z ichiga oluvchi Sharqiy Osiyo regionalizmining muhim 
jihatiga aylandi.
Quyidagilar Osiyodagi integratsiyaning markazga intiluvchi 
kuchlari hisoblanadi: jahon savdo yo‘llari chorrahasida strategik ji­
hatdan muhim geografik o ‘rinni egallaganlik; bozor iqtisodiyotini 
tashkil etishning chet el kapitalini kiritish va eksportga yo‘naltirilgan 
restrukturizatsiya qilingan iqtisodiyotni nazarda tutuvchi liberal mo- 
deliga o‘tish.
Integratsiyaga monelik qilayotgan markazdan qochma kuchlar 
jumlasiga iqtisodiyotning rivojlanish darajasidagi, siyosiy tizimdagi, 
diniy va madaniy an’analardagi farqlami, shuningdek, davlatlaming 
orollar bo‘ylab tarqoq joylashganini kiritish mumkin.
Hozirgi bosqichda yaqin kelajakda ASEAN uchun xavfsizlik so­
hasida asos bo‘lib xizmat qilishi mumkin bo‘lgan bir qator omillami 
qayd etish mumkin. Bu yerda gap eng avvalo ASEAN faoliyati jara- 
yonida ishlab chiqilgan normalar va prinsiplar haqida boradi: ko‘p 
tomonlama diplomatiyaga nisbatan o ‘z yondashuvi; uyushmaning 
asosiy hujjatlarida mustahkamlangan bazaviy prinsiplar; ASEANning 
o‘ziga xos timsollarini - murosayu madora prinsipi hamda nuqtayi 
nazarlami kelishish va konfliktli vaziyatlami hal qilish norasmiy me- 
xanizmlarini nazarda tutuvchi “ASEAN ruhi” va “ASEAN yo‘li”ni 
yaratganlik; mintaqaviy muammolami mintaqaning o ‘zi doirasida hal 
qilish niyatining mavjudligi.
ASEAN xavfsizlik organlarini shakllantirishga ko‘maklashishi 
va tashqi tahdidga nisbatan o ‘ziga xos muqobilga aylanishi mumkin 
bo‘lgan tashqi muhit omillari sifatida Xitoy keng ko‘lamli rivojla- 
nayotgan sharoitda uyushmaning Osiyo-Tinch okeani mintaqasida 
o‘zining mustaqil mavqeyini saqlab qolish va mintaqaviy ishlarda 
ta’sir mexanizmlari o‘ziga biriktirilishiga erishish yo‘lidagi intilish- 
larini qayd etish mumkin (o‘zaro aloqalaming yuqorida ko‘rsatilgan 
formatlarini yaratish sabablarini ayni shu omillar bilan tushuntirish 
mumkin bo‘lsa kerak).