M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

ASEAN doirasida integratsiya jarayoni quyidagilarni o‘z ichi-
ga oladi:
• Preferensial savdo zonasini tashkil etish to‘g‘risidagi bitimga 
(1977-y.) muvofiq ishtirokchi-mamlakatlarga savdoga oid imtiyozlar 
berish;
• AFTA (ASEAN Free Trade Arrangment) bitimiga muvofiq 
erkin savdo zonasini tashkil etish. Bitim 2002-yil 1 -yanvardan kuch- 
ga kirgan;
• ASEAN sanoat sohasida hamkorlik sxemalari;
• ASEAN investitsiyalar zonasi (AIA) to‘g‘risidagi hadli bi­
timga muvofiq kapitalning harakatini liberal lashtirish.
1980-yillaming oxirida Malayziya siyosiy lideri M.Moxammad 
“Look East” degan nom ostida “Osiyoni osiyolashtirish” konsepsiya- 
sini taklif qildi. Bu konsepsiyaga binoan Osiyoning rivojlanayotgan 
mamlakatlari iqtisodiy rivojlanishning yapon modelini qabul qilish- 
lari, Yaponiya esa mintaqaviy iqtisodiy hamkorlikning markaziga ayla-
214

---

nishi lozim edi. Shu o ‘rinda R.Akamatsu tomonidan ishlab chiqilgan 
“uchayotgan yow oyi g ‘ozlar galalari” (wild flying geese) yoki “quvib 
yetuvchi rivojlanish” konsepsiyasini qayd etish mumkin. Yaponiyada 
e ’zozlanadigan mazkur obraz Janubi-sharqiy Osiyoning shakllanish 
va sanoatlashish jarayoninigina emas, balki mamlakatlar o‘rtasidagi 
kuchlar nisbatini ham namoyish etadi. Konsepsiyaga ko‘ra, gala 
(Janubi-sharqiy Osiyo) boshida boshlovchi (Yaponiya) uchadi, unga 
qolgan g‘ozlar (Osiyo mamlakatlari - Singapur, Gonkong, Koreya 
Respublikasi, Tayvan, Malayziya, Tailand, Filippin, Indoneziya va 
boshqalar) ergashadi.
Janubi-sharqiy Osiyo, shuningdek, mazkur mintaqa mamlakat­
lari so‘nggi o ‘n yilliklar mobaynida tashqi siyosat sohasidagi tad- 
qiqotlaming muhim obyektiga aylandi. Bu, eng aw alo, jahon siyosati 
va iqtisodiy tizimida mazkur mintaqa va bosh mintaqaviy markaz- 
ASEANning ahamiyati oshgani bilan belgilanadi. 1980-90-yil- 
larda mintaqaning yetakchi mamlakatlari - Indoneziya, Malayziya, 
Singapur va Tailand YalM hajmini har yili o‘rta hisobda 7% gacha 
ko‘paytirish va o‘n yillik ichida uni ikki baravar oshirish yo‘li bilan 
iqtisodiy sakrashni amalga oshirdi. 2000-yilda jahon umumiy YalM 
da Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarining ulushi 3,9% ni tashkil etdi. 
Mintaqadagi aksariyat mamlakatlaming jami ichki mahsuloti miqdori 
2-3 baravar o ‘sdi. Ayni vaqtda, 4,5 ming kv. km. maydonni egalla- 
gan Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarida jahon aholisining taxminan 
8,3%i (500 mln. kishi) yashaydi, ulaming yillik jami milliy mahsuloti 
miqdori qariyb 800 mlrd. AQSH dollarini tashkil etadi. 2003-yilda 
ASEAN aholisining jon boshiga YalM miqdori 1266 AQSH dollarini 
tashkil qildi.
Shunga qaramay, Osiyoda 1997-yilda yuz bergan iqtisodiy inqiroz 
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarining zaif jihatlarini namoyish etdi. 
Moliyaviy inqirozning oldini olish imkonini beruvchi vositalar ularda 
mavjud emasligi ay on bo‘lib qoldi. Inqirozning mintaqa mamlakat- 
lariga ta’siri mintaqaviy aloqalaming siyosiy jihatdan nozik tizimi 
buzilishi xavfini paydo qildi.
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari innovatsion rivojlanish mode- 
liga amal qiladi. Mazkur model iqtisodiy o‘sish uchun yangi imkoni-
215

---

yatlar yaratishni, eksportga xos ashyo ishlab chiqarishdan voz ke- 
chishni, axborot-kommunikatsiya sohasidagi yutuqlardan foydala- 
nishni, jahon darajasidagi infratuzilmani davlatning faol ishtirokida 
amalga joriy etishni, Janubi-sharqiy Osiyoda integratsiya jarayonla- 
rini jadallashtirish va chuqurlashtirish uchun yangi shart-sharoitlar 
yaratishni nazarda tutadi.
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari jadal sur’atlarda rivojlanishi 
ASEAN doirasida yevroga o ‘xshash yagona valyutani joriy etish im- 
koniyatlari bilan integratsiya jarayonini olg‘a siljitish uchun zamin 
yaratdi. Yevropa komissiyasi iqtisodiyot va moliya bosh boshqarma- 
sining rahbari K.Regling fikriga ko‘ra, “hozirgi vaqtda Osiyoda, shu 
jumladan, Janubi-sharqiy Osiyoda yuz berayotgan iqtisodiy jarayon- 
lar Yevropa qit’asida birlashtirish va yagona valyutani joriy etishdan 
oldingi yillarda sodir bo‘lgan jarayonlarga ko‘p jihatdan o ‘xshash. 
Mintaqa mamlakatlariga xos bo‘lgan makroiqtisodiy barqarorlik, 
moliya vazirlari va Osiyodagi yetakchi banklar rahbarlarining yaqin 
hamkorligi bunga misol boiishi mumkin”130. Bizningcha, Janubi- 
sharqiy Osiyo mamlakatlarida yagona valyuta joriy etilishi mum­
kin, lekin bunga hali ancha vaqt bor. Ayni vaqtda shu narsa ayonki, 
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlari integratsiyaning mavjud samarali 
modellaridan nusxa ko‘chirish niyatida emas, lekin o ‘z mintaqasi­
ning xususiyatlari, ishlab chiqarish va iqtisodiy tizimlaming rivoj- 
lanish darajasi, shuningdek, davlatlarning maqsad va vazifalari bilan 
to‘qnashmaydigan elementlami ular tanlab oladi.
ASEAN tashkil topgan paytdan boshlab keskin muammolarga 
duch keldi: uyushma a’zolari harakatlarining kelishilmaganligi, ular 
o ‘rtasidagi ishonchsizlik, mamlakatlaming rivojlanish darajasi va ta- 
rixiy shart-sharoitlaridagi farqlar salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Siyosiy ke- 
lishmovchiliklar va millatchilik omillari “yagonalik rang-baranglik- 
da” degan shior ostida milliy manfaatlaming ustunligiga asoslangan 
o‘zaro aloqa jarayoniga, umumiy sa’y-harakatlar bilan o‘zaro ishonch 
muhitini yaratishga, integratsiyani chuqurlashtirishga, “kommunizm 
xuruji”ni qaytarishni tashkil etishga turtki berdi.