M. M. Muhammadsidiqov xalqaro mintaqashunoslik

223

---

14.4. OTOMxaqaro munosabatlarda
Ulkan Osiyo-Tinch okeani mintaqasi Shimoli-sharqiy va Janubi- 
sharqiy Osiyoni, Avstraliyani, Janubiy Koreyani, Yangi Zelandiyani, 
Butun Koreyani, AQSH va Kanadani o‘z ichiga oladi. Ulkan hudud, 
zamonaviy iqtisodiy qudrat, salohiyatli resurslar bazasi bu mintaqa- 
ni butun dunyo bilan bog‘lovchi qulay dengiz y oilari o‘zi haqida 
aytib turibdi. 0 ‘zbekiston uchun nima muhim? Bizning OTOMga 
e’tiborimizni qaratishimizning asosiy omillari ichida quyidagilami 
ko‘rsatib o ‘tish lozim:
Birinchidan, OTOM “jahon iqtisodiyotining tezlashtiruvchi 
mashina”si bo‘ldi. Mintaqa iqtisodiy o ‘sishda ishlab chiqarishga il- 
miy texnologiyalami kiritishda yetakchi pozitsiyani ushlab turibdi. 
Bashoratlarga ko‘ra, hatto butun dunyoda iqtisodiy o‘sishning pas- 
ayishi kuzatilayotgan paytda mintaqa taraqqiyoti darajasida yetak- 
chilikni saqlab qoladi. Mintaqaning xalqaro siyosatdagi ta’siri ham 
sezilarli darajada o ‘syapti. OTOMdagi iqtisodiy holatni aniqlashti- 
rishga berilmay, faqatgina bir narsani ta’kidlaymiz: bu yerda kuza­
tilayotgan etnomadaniy va shu kabi davlatlar taraqqiyot darajasining 
notengligiga qaramay, ulaming birlashtimvchi iqtisodiy taraqqiyot 
yoiidagi maslahatlashuv tendensiyasi kuchaymoqda.
Integrasion jarayonlar rivojlanmoqda. Muhim mintaqaviy me- 
xanizmlar faoliyat yuritmoqda. Jumladan, Tinch okeani iqtisodiy 
hamkorligi ittifoqi, Osiyo-Tinch okeani iqtisodiy hamkorlik fommi 
va boshqalar. Mintaqa quyidagi falsafa asosida yashayapti: iqtisod -
siyosatning salohiyati va xavfsizlikning asosiy shartidir. OTOMning 
rolini kuchayishi harbiy kuch omilining pasayishi, iqtisodiyotning 
yetakchiligi, geosiyosatdan geoiqtisodiyotga yo‘naltirilish, siyosiy 
regionalizmga o‘tish kabi tendensiyalarga xizmat qiladi. 0 ‘zbekiston 
tashqi siyosat samarali bo‘lishi uchun OTOMni kuchini va ahami- 
yatini hisobga olishi kerak.
Ikkinchidan, 0 ‘zbekiston geografik jihatdan Osiyo markazida 
joylashgan. Va birinchi navbatda shundan kelib chiqish kerak. Tarixan 
hozirgi 0 ‘zbekiston hududi eng qadimgi savdo yo‘llari “Ipak yo‘li” 
o ‘tgan joy bo‘lgan, faol tashqi aloqalar va turli madaniyatlami o‘zaro 
boyitish jarayonlari olib borilgan. 0 ‘zbekiston mintaqaviy mamlakat
224

---

hisoblanadi va u dengizga chiqish yo‘llariga ega bo‘lishi lozim. Bu 
muammoning nazariy yechimi bir nechta: Afg‘oniston orqali Pokis- 
ton Hind okeaniga chiqish mumkin; Turkmaniston, Eron orqali Fors 
ko‘rfaziga chiqish mumkin; yana bir yo‘l - Qozog‘iston, Xitoy orqali 
Tinch okeaniga chiqish yo‘lidir.
Afg‘onistondagi voqealar va bu davlatda yaqin kelajakda tinchlik 
o ‘rnatilishi haqida gapirish shart emas.
Shia mazhabiga e’tiqod qiluvchi Eron hamda sunniy Turkiya 
o ‘rtasidagi murakkab munosabatlar va ulaming hududi orqali o ‘tuvchi 
yo‘l yopilib qolmasligiga hech kim kafolat bermaydi.
Ko‘rinib turganidek, nisbatan barqaror yo‘l Tinch okeaniga chi­
qish yo‘lidir. SSRI davrida Tinch okeani mintaqasining roli pasaysa-da, 
Baykal Amur magistralini qurilishi ittifoq hukumatini bu mintaqaga 
ko‘proq e ’tibor qaratganini ko‘rsatadi. Shuni ta’kidlash lozimki, Ros­
siya hozirgi paytda 0 ‘zbekiston tashqi iqtisodiy strategiyasini OTOM 
bilan yaqinlashish foydasiga ko‘rib chiqmoqda. Qora dengiz va Bol- 
tiq dengizidagi portlaming yo'qotilishi natijasida Rossiya uchun Tinch 
okeani portlarining ahamiyati oshdi. Rossiyaning Yevropa qismini 
Sibir va Uzoq Sharq resurslariga ehtiyoji oshmoqda. Buning ham- 
masi Sibir va Uzoq Sharqni OTOM mintaqaviy-iqtisodiy komplek- 
siga integratsiyasi zamriyatini keltirib chiqaradi. Shuningdek, OTOM 
mamlakatlari ham Rossiya bilan hamkorlik aloqalaridan manfaatdor.
Uchinchidan, ruhiyat va tafakkur shakli - bular 0 ‘zbekistonni 
uning Sharqiy Osiyodagi hamkorlari bilan bog‘laydi. Bu O‘zaro foy- 
dali iqtisodiy aloqalaming o ‘matilishini osonlashtiradi, chunki iqti­
sodiy ot sohasidagi o ‘zaro hamkorlikning shartlaridan biri madaniy- 
diniy jabhadagi o ‘zaro aloqalami mustahkamlash hisoblanadi. Mam­
lakat xalqi boshqa davlatda sodir bo‘layotgan jarayonlar haqida qan- 
chalik xabardor qilinsa, shuncha ko‘proq ishbilarmon odamlarimiz 
bir-birinikiga borishadi, tadbirkorlarimizning hamkorligi samarador 
va bir-birini tushunishlari osonroq bo‘ladi.
To‘rtinchidan, bu mintaqa dunyo siyosatining tutashgan qismi hi­
soblanadi. Bu yerda ko‘pgina davlatlar, jumladan, AQSH, Rossiya, 
Hindiston, Xitoy va shu kabi davlatlaming manfaatlari to ‘qnashadi. 
Bu davlatlar o‘z navbatida ushbu mintaqada sodir bo‘layotgan
225

---

ko‘pgina jarayonlarga hal qiluvchi ta ’sir ko‘rsatishi mumkin.
Bugungi kunda Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarining butun 
tarix davomida eng yirik mintaqaviy moliyaviy va iqtisodiy inqirozni 
muvaffaqiyatli yengib o‘tgan davlatlar sifatidagi xalqaro ahamiyati 
barqaror va sezilarli oshmoqda. 0 ‘zbekiston kabi intensiv texnologik 
va informatsion taraqqiyot asosida barqaror iqtisodiy o ‘sishga 
qiziqqan mamlakatlar “Osiyo yo‘lbarslari” tajribasini iloji boricha 
tezroq tushunib olishlari zarur.
Bugun 0 ‘zbekiston - bu faqatgina kapital kiritish uchun ulkan 
tabiiy xomashyo, bepoyon bozor emas. Mamlakatimiz ulkan intellek- 
tual, diniy va madaniy salohiyatga egadir. Bulaming barchasi qulay 
geografik joylashuv bilan birga, dunyoda yangi siyosiy va iqtisodiy 
tartib shakllanayotgan paytda katta geosiyosiy va geostrategik qizi- 
qish uyg‘otmasligi mumkin emas.
Xulosa sifatida aytish mumkinki, hozirda insoniyatning tabiiy 
resurslarga ehtiyoj sezayotgan paytda 0 ‘zbekiston tabiiy boyliklarga 
ega bo‘lib qolmoqda. Kirib kelayotgan “texnologik urush” davrida 
0 ‘zbekiston ilg‘or texnika va texnologiya borasida ulkan salohiyat­
ga ega rivojlangan mamlakatlardan biri hisoblanadi. 0 ‘zbekiston -
so‘nmas ijodiy kuch va tuganmas ruhiyatli xalqqa ega mamlakatdir.