M. M. Mirsaidov, P. J. Matkarimov, A. M. Godovannikov materiallar

5- §. Ruxsat etilgan kuchlanishlar 

 

Konstruksiyani hisoblashning asosiy maqsadi uning 

mustahkamligini ta’minlashdir. Shuning uchun konstruksiya 

elementlarida hosil bo‘ladigan kuchlanishlar shu material uchun taalluqli 

bo‘lgan ruxsat etilgan kuchlanishlardan katta bo‘lmasligi kerak. Har bir 

material uchun bu ruxsat etilgan kuchlanishlarning qiymati 

σ∼ε

 

diagrammasidan aniqlanadi. Diagrammaga e’tibor beradigan bo‘lsak C 

nuqta 

σ∼ε

 diagrammasining xarakterli nuqtasi bo‘lib, 

σ

oq

 kuchlanishga, 

ya’ni oquvchanlik chegarasiga mos keladi. Kuchlanish ushbu kattalikka 

yetganda konstruksiya ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi yetarli darajada 

katta deformatsiyalar hosil bo‘lishi mumkin. Shuning uchun plastik 

materiallar uchun ruxsat etilgan kuchlanish 

[σ]

 ning qiymati, 

oquvchanlik chegarasiga mos bo‘lgan kuchlanish 

σ

oq

 ning, ehtiyotlik 

koeffitsienti 

n

1

 nisbatiga teng deb olinadi, ya’ni:   

[ ]

1

n

oq

σ

σ

=

                                                          (4.8) 

Diagrammada aniq ko‘zga tashlanuvchi oquvchanlik maydonchasi 

bo‘lmagan plastik  materiallar uchun (4.8-rasm) shartli oquvchanlik 

chegarasi tushunchasi kiritiladi, unda qoldiq deformatsiya 

0,2%

 gacha 

bo‘lgan kuchlanish qabul qilinadi. Ushbu mexanik xarakteristika 

2

,

0

σ

 

orqali belgilanadi. 

---

 

121

Mo‘rt materiallar uchun diagrammadagi 

D

 nuqtaga to‘g‘ri keluvchi 

(vaqtinchalik qarshilikka mos keluvchi) kuchlanish 

σ

v

 olinib, mo‘rt 

materiallar uchun ehtiyotlik koeffitsienti 

n

2

 

ga bo‘linib, ruxsat etilgan 

kuchlanish quyidagicha aniqlanadi: 

[ ]

2

n

v

σ

σ

=

                                                        (4.9) 

(4.8) va (4.9)dagi ehtiyotlik koeffitsientlari 

n

1

 va 

n

2

 lar o‘zaro teng 

emas. Chunki kuchlanish 

σ

oq

 

ga yetganda material buzilmay, faqat 

deformatsiyasi oshadi, lekin kuchlanish 

σ

v

 ga yetganda buzilish 

boshlanadi. Undan tashqari ehtiyotlik koeffitsientining kattaligiga 

plastik va mo‘rt materiallar ishlashidagi, qator o‘ziga xos jixatlar ta’sir 

ko‘rsatadi. Masalan, mo‘rt materiallar zarbali yoki o‘zgaruvchi ishorali 

yuklanishlarga deyarli qarshilik ko‘rsatmaydi. Ehtiyotlik koeffitsient n

1

, 

n

2

 larning qiymatlari 4.4-jadvalda keltirilgan. 

Ekstremal sharoitlarda ishlovchi maxsus inshootlarni loyixalashda 

ehtiyotlik koeffitsientlarining qiymatlari har bir holat uchun tajriba 

tadqiqotlari o‘tkazilib aniqlanadi.