M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

2 1 9

---

24-bob.  DAVLAT  ORGANLARI  VA  BOSHQA 
ORGANLAR,  SHUNIN GDEK,  MANSABDOR 
SHAXSLARNING  XATTI-HARAKATLARI 
(QARORLARI)  USTIDAN  BERILGAN  SHIKOYAT 
VA  ARIZALAR  B 0 6YICHA  ISHLARNI  YURITISH
24.1.  Davlat  organlari  va  mansabdor  shaxslarning 
xatti-harakatlari  (qarorlari)  ustidan  berilgan 
shikoyatlarni  ko‘rib  hal  etishning  umumiy  tavsifi
R espublikam iz  m ustaqillikka  erishgach,  fu q aro lar  h u q u q larin i 
su d d a  him oya  qilish  borasid a  b ir  q a to r  ishlar  am alga  oshirildi. 
A w a lo ,  K o n stitu tsiy am iz  fu q a ro la m in g   h u q u q   va  erk in lik larin i 
su d d a  him o y a  qilishning  huq u q iy   asosi  b o ‘ldi.  0 ‘zb ekiston  R es­
publikasi  K onstitutsiyasining  4 4 -m o d d asig a  ko ‘ra,  h a r b ir shaxsga 
o ‘z huquq va erkinliklarini sud orqali  him oya qilish, davlat organlari, 
m an sa b d o r shaxslar, ja m o a t b irlash m alarin in g  g ‘ay riq o n u n iy  xatti- 
h a ra k a tla ri  u stid a n   sudga  sh ik o y a t  qilish  h u q u q i  k a fo la tla n d i1. 
S h u n in g d e k ,  f u q a r o la m in g   su d   h im o y a s id a   b o ‘lish   h u q u q i, 
« F u q a ro lik   va  siyosiy  h u q u q la r  t o ‘g ‘risida»gi  X a lq a ro   p a k tn in g  
1 4 -m oddasida va  «Inson  h u quqlari  va asosiy erk in liklarini  him oya 
qilish to ‘g ‘risida»gi Yevropa  K onvensiyasining 6 -m oddasi  1-qism ida 
h am   m u sta h k a m lan g a n 2.
Y u q o ridagilardan  kelib  ch iq ib ,  0 ‘zb ekiston  R espublikasining 
K o n stitu tsiy a sig a   m u v o fiq ,  F u q a ro lik   p ro tse ssu a l  k o d e k sin in g
1 -m o d d a sid a   h a m   h a r b ir  shaxsga  o ‘z  h u q u q   va  erk in liklarini  sud 
orqali  him o y a  qilish,  davlat  org an larin in g ,  m an sa b d o r  sh ax slar­
n in g ,  ja m o a t  b irla sh m a la rin in g   g ‘a y riq o n u n iy   x a tti-h a ra k a tla ri 
u stid a n   sudga  shikoyat  qilish  h u q u q i  k afo latlanadi.  H a r  q an d ay  
m an fa atd o r  shaxs  buzilgan  yoki  nizolashilayotgan  h u q u q i  yoxud 
q o n u n   b ila n   q o ‘riq la n a d ig a n   m a n fa a tin i  h im o y a   qilish  u c h u n  
q o n u n d a  belgilangan tartib d a sudga m urojaat qilishga haqli.
1  0 ‘zbekiston  R espublikasining  K onstitutsiyasi.  Т .,  « 0 ‘zbekiston»,  2011.
2  O 'zb ek isto n d a sud  hokim iyati:  islohotlar davri.  M u a llifla r/ Ы .   Polvonzoda, 
G.A.  Abdum ajidov  va  boshq.  Т .,  «Adolat»,  2002,  38-bet.
2 2 0

---

Sudga  m u ro jaat  qilish  h u q u q id a n   voz  kechish  haqiqiy  em as. 
M a z k u r  ta m o y iln in g   b ir  q a to r  q o n u n   h u jjatlarid a  m u sta h k a m - 
lanishi  davlatim iz  to m o n id a n   fu q aro lam in g   b uzilgan  h u q u q   yoki 
q o n u n   bilan   q o ‘riqlan ad ig an   m an faatlarin i  him o y a  qilishning  eng 
sam arali  tizim i  jo riy   etilg an id an   dalo lat  beradi.
U m u m iy   q o id a   b o ‘yicha,  id o ra lar  va  m an sa b d o r  shaxslarning 
x a tti- h a r a k a tla r i  (q a r o r la r i) g a   b e rila d ig a n   s h ik o y a tla r   a so sa n  
m a ’m uriy tartibda ish yuritish qoidasiga am al qilgan holda k o ‘riladi'.
B iroq,  fu q aro lam in g   id o ra lar va  m an sa b d o r shaxslarning xatti- 
h a ra k a tla ri  (q a ro rla ri)  u stid a n   b e rilad ig a n   sh ik o y a tla r  b o ‘yicha 
sudga  m u ro jaat  qilishning  K onstitutsiyaviy  asoslarini  m u sta h k a m - 
lan ish i,  m az k u r  ishlarni  m a ’m u riy   ta rtib d a   hal  etishga  nisbatan 
sam arali va qulay hisoblanadi.
0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  F u q a ro lik   protsessual  kodeksining 
3-kichik b o ‘lim i  «D avlat organlari va boshqa organlar,  shuningdek, 
m an sa b d o r  shaxslarning  x a tti-h a ra k a tla ri  (qaro rlari)  u stid an   b e ­
rilgan  shikoyat  va  a riz ala r  b o ‘yicha  ish  yuritish»ga  bag‘ishlangan 
bo ‘lib,  unga asosan  Fuqarolik protsessual kodeksining 264-m oddasiga 
ko ‘ra,  davlat organlari va b o sh q a o rg an lar,  shu n in g d ek ,  m an sa b d o r 
shaxslarning x a tti-h a ra k a tla ri  (q arorlari)  u stidan berilgan sh ik o y at­
lar  b o ‘y ich a   ishlarga  quyidagilar  kiradi:
1)  fu q a ro la m in g   h u q u q la ri  va  erk in lik larin i  buzuvchi  x atti- 
h a ra k a tla r  va  q a ro rla r  u stid an   berilgan  shikoyatlar;
2)  n o tariu sn in g ,  fuqarolik  h o lati  ak tla rin i  qayd  qilish  o rg a n ­
larining h a ra k a tla rn i bajarishni  rad etganligi yoxud  u lam i  n o to ‘g ‘ri 
bajarganligi  u stid a n   berilgan  shikoyatlar;
3)  p ro k u ro rn in g   h u q u q iy   ak tn i  g ‘ay riq o n u n iy  deb  to p ish   t o ‘g ‘- 
risidagi  arizasi  b o ‘y ich a   ishlar2.
D e m a k ,  y u q o rid a  k o ‘rsatilgan  ishlar  b o ‘y ich a   fu q aro lar  sudga 
shikoyat  qilish huq u q ig a ega.
D avlat  o rg an lari  va  b o sh q a  o rg an lar,  sh u n in g d ek ,  m an sa b d o r 
shaxslarning  x a tti-h a ra k a tla ri  (qaro rlari)  u stidan  berilgan  shikoyat 
va  a riz ala r  b o ‘yicha  ish  yuritish d a  taraflar,  y a ’ni  shik o y atch i  va 
m a n sa b d o r shaxs  b o ia d i.  M azk u r  ishlarda  davlat  boji  0 ‘zbekiston 
R espublikasi  V azirlar  M ah k am asin in g   1994-yildagi  «D avlat  boji
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  M a ’m uriy  javobgarlik  to ‘g ‘risidagi  kodeksi. 
Rasmiy nashr. Т.,  0 ‘zbekiston  Respublikasi Adliya vazirligi,  2008,  17— 18-boblari.
2  0 ‘zbekiston  Respublikasining  F uqarolik  protsessual  kodeksi.  Rasm iy  nashr. 
Т .,  O 'zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi,  2011.
2 2 1

---

stavkalari haqida»gi  533-qarorida k o ‘rsatilishicha,  shikoyat tartibida 
k o ‘riladigan ishlarda su dning hal qiluv q a ro ri ch iq a rilg a n d an  s o ‘ng 
a y b d o r to m o n d a n  u n d irila d i1.  D em ak,  u sh b u  ishlarda fu q aro  sudga 
m urojaat qilganda dastlab davlat boji to ‘lashdan ozod etiladi.  U shbu 
q o id an in g   m u sta h k a m lan ish i  fuqarolarga  sudga  shikoyat  qilishda 
dav latim iz  to m o n id a n   berilgan  qulaylik  va  im tiy o zlard an   biridir.
D av lat  organlari  va  b oshqa  o rg an lar,  sh u n in g d e k ,  m an sa b d o r 
shaxslarning x a tti-h a ra k a tla ri  (qaro rlari)  u stid an  berilgan sh ik o y at­
lar fuqaroning xohishiga  ko‘ra,  o ‘zi yashab turgan joydagi sudga yoki 
davlat  organi  va  b o sh q a   org an   yoxud  m an sa b d o r  shaxsning  ish 
joyi joylashgan  h u d u d d ag i  sudga  beriladi.
24.2.  Fuqarolaming  huquqlari  va  erkinliklarini  buzadigan 
xatti-harakatlar  va  qarorlar  ustidan  berilgan 
shikoyatlar  bo‘yicha  ish  yuritish
H a r  b ir  shaxsga  o ‘z  h u q u q   va  erk in liklarini  sud  o rq ali  him oya 
qilish,  davlat  o rg an lari,  m a n sa b d o r  shaxslar,  ja m o a t  b irla sh m a ­
larining g ‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish 
h u q u q i  k a f o la tla n a d i2.  S h u n in g d e k ,  m a z k u r  h u q u q iy   n o r m a  
0 ‘zb ek isto n   R espublikasining  F u q a ro lik   p ro tse ssu a l  kod ek sid a, 
« F u q a ro la m in g   h u q u q   va  erk in liklarini  b u zadigan  x a tti-h a ra k a tla r 
(q aro rlar)  u stid a n   sudga  shikoyat  qilish  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n id a  
o ‘z aksini topgan.
F u q a ro la m in g   h u q u q la ri  va  e rk in lik la rin i  b u z a d ig a n   x a tti- 
h a ra k a tla r  va  qarorlari  u stid an   shikoyat  berish  davlat  o rg an lari  va 
b o s h q a   o rg a n la r,  s h u n in g d e k ,  m a n s a b d o r  s h a x sla rn in g   x a tti-  
harakatlari  (qarorlari)  ustidan berilgan shikoyat va arizalar b o ‘yicha 
ish  yu ritish n in g   b ir  tu ri  hisoblanadi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O liy   su d i  p le n u m in in g   1998-yil 
19-m aydagi  « F u q a ro la m in g   h u q u q lari  va  erk in liklarini  b u zadigan 
x atti-h arak atlar va q aro rlar ustidan  keltirilgan shikoyatlarni sudlarda 
k o ‘rish  am aliyoti  t o ‘g ‘risida»gi  q a ro rid a   k o ‘rsatilishicha,  « F u q a ro - 
larning  h u q u q lari  va  erk in liklarini  b u zad ig an   x a tti-x a ra k a tla r  va 
q a ro rla r  u stid an   sudga  shikoyat  qilish  to ‘g ‘risida»gi  Q o n u n n in g
2 -m o d d asig a  m uvofiq,  davlat  o rg an lari,  k o rx o n alar,  m uassasalar,
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  V azirlar  M ahkam asining  «D avlat  boji  stavkalari 
haqida»gi  qarori.
2  0 ‘zbekiston  Respublikasining  K onstitutsiyasi.  Т .,  « 0 ‘zbekiston»,  2009.
2 2 2

---

tash k ilo tla r, ja m o a t  birlash m alari,  fu q aro lam in g   o ‘zini  o ‘zi  b osh- 
qarish  o rg an lari  va  m a n sa b d o r  shaxslarning  quyidagi:
e  fu q a ro n in g   h u q u q la ri  va  e rk in lik la ri  b u z ilish ig a   sababchi 
b o ‘lgan;
• fuqaroning o ‘z huquqlari va erkinliklarini ro ‘yobga chiqarishga 
m o n elik  tu g ‘dirgan;
• fuqaro zim m asiga q o n u n g a xilof ravishda qan d ay d ir m ajburiyat 
yuklatilishiga sababchi boMgan  kollegial yoki yakka tartibdagi xatti- 
h a ra k a tla r  (q aro rlar)  u stid an   sudga  shikoyat  qilinishi  m u m k in .
S h u n i hisobga olgan  holda,  h am  yakka tartibdagi,  h am   um um iy 
x ususiyatga  ega  boMgan  h a r  q a n d a y   q a ro rla r  u stid a n   y u q o rid a 
k o ‘rsatilgan  q o n u n d a   belgilangan  ta rtib d a   sudga  shikoyat  qilish 
m u m k in .
J u m la d a n ,  tegishli  o rg a n la m in g   pasportdagi  m illat  haqidagi 
yozuvni o ‘zgartirishni, ch et elga chiqishga ruxsat berishni  rad etg a n ­
ligi,  davlat  o rg an la rin in g   va  fu q aro lam in g   o ‘zini  o ‘zi  boshqarish 
organlarining m a ’m uriy h udud tashqarisiga tovarlar va m ahsulotlam i 
olib  ch iq ish n i  ch eklash  t o ‘g ‘risidagi,  q o ‘sh im c h a   boj  va  yigMmlar 
belgilash t o ‘g ‘risidagi  q a ro rlari,  m a ’m u riy  jazo g a to rtish  vakolatiga 
ega boMmagan shaxsning jarim a  solish va boshqa m a ’m uriy jazolarga 
to rtis h   h a q id a g i  q a ro ri  va  h o k a z o la r  su d g a   sh ik o y a t  q ilin ish i 
m u m k in .
S h u n in g d e k ,  ja m o a t  ta s h k ilo tla ri  va  b irla s h m a la ri,  u y -jo y  
qurilish  ko o p erativ lari,  hissadorlik  jam iy a tla ri,  kasaba  uyushm asi 
tash k ilo tlari  va  shu  kabilarning  u m u m iy   m ajlislari  h a m d a   u larn in g  
b o sh q a ru v   o rg an la ri  va  m a n sa b d o r  shax slarn in g   q a ro rla ri  ham  
sudga  shikoyat  qilinishi  m u m k in 1.
0 ‘zbekiston  Respublikasining  Fuqarolik protsessual  kodeksining
269-m oddasiga m uvofiq,  fuqaro o ‘zining huquqlari va erkinliklarini 
b u zad ig an   x a tti-h a ra k a tla r  (q aro rlar)  u stid an   bevosita  sudga  yoki 
b o ‘ysunuv  tartib id a   y u qori  o rganga,  m an sa b d o r  shaxsga  m u ro jaat 
qilishga haqli.
B o‘y sunuv  tartib id ag i  y u q o ri  o rg an   va  m a n s a b d o r  sh ax slar 
sh ikoyatni b ir oy m u d d a t  ich id a k o ‘rib chiqishi shart.  A gar fu q aro ­
ning shikoyatiga  rad javobi  berilsa yoki  u  shikoyat  bergan  ku n id an  
e ’tib o ra n , b ir oy ichida javob olm asa, shikoyat bilan sudga m urojaat 
qilishga haqli.
1  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy sudi  plenum i  qarorlari to ‘plam i.  1991—2006.
II  jild.  Т .,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2007,  55—61-bet.
2 2 3

---

S hikoyat  huquqlari  va  erkinliklari  buzilgan  fu q aro   yoki  uning 
vakili,  sh u n in g d ek ,  fuq aro n in g   iltim osiga  b in o a n   tegishli  ravishda 
vakolat berilgan ja m o a t birlashm asining,  m e h n a t jam o a sin in g  vakili 
to m o n id a n   berilishi  m u m k in .
H arbiy xizm atchi o ‘zining huquqlari va erkinliklarini buzayotgan 
harbiy boshqaruv organlari va harbiy m an sa b d o r shaxslarning xatti- 
h arak atlari  (q aro rlari)  u stidan  ushbu  m o d d ad a   n a z ard a   tutilgan 
ta rtib d a   harbiy sudga  shikoyat  bilan  m u ro jaat  qilishga  h a q li1.
0 ‘zb ekiston  R espublikasi  F u q a ro lik   protsessual  kodeksining
270-m oddasi va 0 ‘zbekiston  Respublikasi « F u q arolam ing huquqlari 
va erkinliklarini buzadigan xatti-h arak atlar va q arorlar ustidan sudga 
shikoyat  qilish  to ‘g ‘risida»gi  Q o n u n n in g  6 -m o d d a sig a  k o ‘ra,  sudga 
shikoyat  bilan  m u ro jaat  qilish  u c h u n   quyidagi  m u d d a tla r  belgi- 
lanadi:
•  fu q aro   o ‘z  h u q u q la ri  va  erk in lik lari  buzilg an lig id an   x abar 
to p g an   k u n d a n   boshlab  u c h   oy;
•  fu q aro   yuqori  tu ru v c h i  o rg an ,  m a n sa b d o r  shaxsning  sh ik o ­
y atn i  q a n o a tlan tirish n i  rad  etish  haqidagi  y o zm a  b ildirishini  olgan 
k u n d a n   b oshlab  b ir  oy;
•  agar  fuq aro   o ‘z  shikoyatiga  y o z m a   jav o b   o lm ag an   b o ‘lsa, 
shikoyat  b erg an id an   keyin  b ir  oy  m u d d a t  o ‘tgan  k u n d a n   boshlab 
b ir  oy.
Shikoyat  berish n in g   uzrli  sabablarga  k o ‘ra,  o ‘tkazib yuborilgan 
m u d d ati  sud  to m o n id a n   tiklanishi  m u m k in 2.
D em ak, yuqorida q onunda k o ‘rsatilgan m uddatda fuqaro o ‘zining 
buzilgan  h u q u q   va  erk in lik larin i  tik lash   m aq sa d id a   sudga  yoki 
b o ‘ysunuv tartibida yuqori turuvchi organga m urojaat qilishga haqli.
F u q a ro la m in g   h u q u q la ri  va  e rk in lik la rin i  b u z a d ig a n   x a tti- 
h a ra k a tla r,  q a ro rla r  u stid a n   sudga  b erilad ig an   sh ik o y a tla r  ham  
F u q aro lik   protsessual  kodeksining  149,  150 -m o d d alarid a  n azard a 
tu tilg a n   q o id a la r g a   m u v o fiq   r a s m iy la s h tir ilib ,  0 ‘z b e k is to n  
R esp u b lik asi  V a z irla r  M a h k a m a s in in g   « D a v la t  boji  stav k alari 
haqida»gi  q a ro rid a   belgilangan  ta rtib d a   va  m iq d o rd a   davlat  boji 
u n d irila d i.
1  0 ‘zbekiston  Respublikasining  F uqarolik  protsessual  kodeksi.  R asm iy  nashr. 
Т.,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi,  2011.
2 0 ‘z b e k isto n   R e sp u b lik a sin in g   1995-yil  3 0 -a v g u std a g i  « F u q a r o la m in g  
huquqlari  va  erkinliklarini  buzadigan  x a tti-h arak a tla r va  q aro rlar  ustidan  sudga 
shikoyat  qilish  to ‘g‘risida»gi  Q on u n i.  0 ‘zbekiston  R espublikasi  Oliy  Majlisi 
A xborotnom asi,  1995,  №   9,  183-m odda.
2 2 4

---

F u q a ro la m in g   h u q u q la ri  va  e rk in lik la rin i  b u z a d ig a n   x a tti- 
h a ra k a tla r,  q a ro rla r  u stidan  keltirilgan  sh ik o y atlar  sud  to m o n id a n  
qabul  qilin g an id an   so ‘ng,  F u q a ro lik   protsessual  kodeksining  268- 
m oddasiga  k o ‘ra,  sudya  quyidagi  h a ra k a tla rn i  bajaradi:
1)  tegishli  o rg an la r va  m a n sa b d o r sh axslardan  z a ru r  hujjatlarni 
talab   qilib  oladi;
2)  fu q aro n in g   iltim osi  yoki  o ‘zining  tashabbusi  bilan  shikoyat 
q ilin g an   x a tti-h a ra k a t  (q a ro r)n in g   ijrosini  t o ‘xtatish   m asalasini 
hal  etadi.
U s h b u   p ro tse ssu a l  h a ra k a tla rn i  b a ja rilish i  ish n in g   h a q iq iy  
h o latn i t o ‘liq a n iq lan ish ig a h a m d a   m an sa b d o r shaxslar to m o n id a n  
ch iq arilg an   q a ro rn in g   ijro  etilishi  natijasida  kelib  ch iq a d ig an   turli 
xil  o q ib a tla r va  sab ablarning  o ld in i  olishga  xizm at  qiladi.
M a zk u r  turdagi  ishlar  b o ‘y ich a   shikoyat  fuqarolik  protsessual 
qonunchiligida belgilangan u m u m iy  asoslarga k o ‘ra k o ‘rib chiqiladi. 
B iroq,  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O liy  sudi  p le n u m in in g   1998-yil
19-iyuldagi  « F u q a ro la m in g   h u q u q lari  va  erkinliklarini  buzadigan 
x atti-h arak atlar va q arorlar ustidan  keltirilgan shikoyatlarni sudlarda 
k o ‘rish  am aliy o ti  t o ‘g ‘risida»gi  q a ro rid a   b elgilanishicha,  shikoyat 
0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i  F u q a r o lik   p ro ts e s su a l  k o d e k s in in g  
u m u m iy   q o id a la rig a   m u v o fiq   0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s in in g  
« F u q a r o la m in g   h u q u q la r i  va  e r k in lik la r in i  b u z a d ig a n   x a tti-  
h a ra k a tla r  va  q a ro rla r  u stid a n   sudga  shikoyat  qilish  to ‘g ‘risida»gi 
Q o n u n id a   va  F u q a r o lik   p r o ts e s s u a l  k o d e k s in in g   2 7 - b o b id a  
belgilangan  istisno  va  q o ‘sh im c h a la m i  hisobga  olgan  h o ld a   sud 
to m o n id a n   u  berilgan  p a y td an   boshlab,  o ‘n  kunlik  m u d d a t  ichida 
k o ‘rib  chiqilishi  lo z im 1.  D e m a k ,  ushbu  ishlar  su d lar  to m o n id a n  
qisqartirilgan  m u d d a td a  k o ‘rib chiqiladi.
M a zk u r  ishlar b o ‘y ich a   sud  shikoyatni  k o ‘rib  ch iqish  natijalari 
b o ‘y ic h a   h a l  q ilu v   q a ro ri  c h iq a ra d i.  S ud  s h ik o y a tn in g   asosli 
ekanligini aniqlasa,  shikoyatga sabab boMgan xatti-h arak at (qaror)ni 
g ‘a y riq o n u n iy   d eb   to p a d i,  fu q a ro n in g   ta la b in i  q a n o a tla n tiris h  
vazifasini yuklaydi,  unga nisbatan q o ‘llangan javobgarlik choralarini 
b e k o r qiladi yoki  u n ing buzilgan  h u quqlari  va erkinliklarini b oshqa 
y o ‘llar  b ilan   tiklaydi.  A gar  sud  shikoyatga  sabab  boMgan  x atti- 
h a ra k a tn i  (q aro rn i)  q o n u n iy ,  fuq aro n in g   h u quqlari  va  erkinliklari 
bu zilm ag an   deb  to p sa ,  u  sh ikoyatni  q a n o a tlan tirish n i  rad  etadi.
10 ‘zbekiston  R espublikasi  Oliy sudi  plenum i  qarorlari to ‘plam i.  1991—2006.
II  jild.  Т .,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2007.
2 2 5

---

S u d n in g   h a l  q ilu v   q a ro r i  te g is h li  o rg a n   y o k i  m a n s a b d o r  
shaxsga,  sh u n in g d ek ,  fuqaroga  hal  qiluv  qaro ri  q o n u n iy   kuchga 
kirganidan  keyin  o ‘n  k u n d a n   k e ch ik tirm ay   yuboriladi.
H al  qiluv  q a ro rin in g   ijrosi  h a q id a   hal  qiluv  q a ro ri  olin g an  
k u n d a n  e ’tib o ra n ,  b ir o y d an   k e ch ik tirm ay  sud va fuqaroga  m a ’lum  
q ilin ish i  lo zim .  H al  q ilu v   q a ro ri  ijro  e tilm a g a n   ta q d ir d a   sud 
qo n u n   hujjatlarida  n azarda  tutilgan  ch o ra lam i  q o ‘llaydi  (F P K n in g
27 1 -m oddasi).
24.3.  Saylov  komissiyalarining  xatti-harakatlari  (qarorlari)
ustidan  berilgan  shikoyatlarni  ko4rish  muddati  va  tartibi
F u q a ro la rn in g  ja m iy a t va davlat  ishlarini  b o sh q a rish d a   ishtirok 
etishi  h u q uqiy  d e m o k ra tik   dav latn in g   asosiy  ajralm as  belgilaridan 
b irid ir.  S h u   n u q ta y i  n a z a rd a n ,  0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a sin in g  
K o n stitu tsiy a si  3 2 -m o d d a s id a :  « 0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a sin in g  
fuqarolari ja m iy a t va  davlat ishlarini  b o sh q a rish d a  bevosita  h a m d a  
o ‘z vakillari orqali ishtirok etish  huquqiga egadirlar.  B unday ishtirok 
etish  o ‘zini  o ‘zi  b o sh q a rish ,  re fe re n d u m la r  o ‘tkazish  va  davlat 
organlarini  d e m o k ra tik  tarz d a  tashkil etish y o ‘li  bilan am alga osh i- 
rila d i» ,  d e b   k o ‘r s a tilis h in in g   o ‘zi  h a m   f u q a r o la r n in g   siyosiy 
h u q u q la rid a n   fo y d alan ish in in g   h u q u q iy   jih a td a n   kafolati  b o ‘lib 
hisoblanadi.
H o z irg i  k u n d a   m a m la k a tim iz   siy o siy   h a y o tin in g   b a r c h a  
s o h a la rin f  davlat  va ja m iy a t  q urilishini  e rk in lash tirish ,  b u   b o rad a 
fu q a ro la rn in g   siyosiy  h u q u q la r id a n   fo y d a la n is h d a g i  fao llig in i 
kuchaytirish va o ‘z xo h ish -iro d asin i  erkin  ifoda etish u c h u n  b a rc h a  
h u q u q iy  sh a rt-sh a ro it yaratildi.  X ususan,  0 ‘zb ekiston  R espublika­
sining  « F u q a ro la r  saylov  h u q u q larin in g   kafolatlari  t o ‘g ‘risida»gi 
Q o n u n i  20 -m o d d asig a  k o ‘ra,  0 ‘zb ekiston  R espublikasining  har 
b ir fuqarosiga uning saylov huquqlari sud y o ‘li bilan  him oya etilishi, 
saylov  kom issiyalarining,  davlat  o rg an la rin in g ,  m a n sa b d o r  shaxs- 
larning,  ja m o a t  b irlash m alarin in g   g ‘ay riq o n u n iy   x a tti-h a ra k a tla ri 
u stidan  sudga  shikoyat  qilish  im ko n iy atlari  kafolatlanadi.  D em ak, 
fu q a ro la r  o ‘z in in g   b u z ilg a n   saylov  h u q u q la rin i  h im o y a   q ilish 
m aqsadida sudga  m u ro jaat  qilish  huquqiga ega.
Saylov  kom issiyalarining  x a tti-h a ra k a tla ri  (q aro rla ri)  u stidan 
beriladigan  sh ikoyatlar  m a ’m u riy -h u q u q iy   m u n o sa b a tla rd a n   kelib 
ch iq ad ig an   ishlar  tu rk u m ig a   k irsa-d a,  0 ‘zb ekiston  R espublikasi 
F u q aro lik   protsessual  kodeksining  2 7 2 -m o d d asig a  k o ‘ra,  saylov
2 2 6

---

kom issiyalarining  x a tti-h a ra k a tla ri  (q aro rlari)  u stidan  beriladigan 
sh ik o y a tla r  fu q aro lik   ishlari  b o ‘y ich a  su d la r  to m o n id a n   k o ‘rib 
ch iq ilad i.
F u q a r o la r   sa y lo v c h ila r  r o ‘yx a tid a g i  n o t o ‘g ‘rilik la r  u s tid a n  
(m a sa la n ,  fam iliyasi,  ism i  va  otasin in g   ism i  n o to ‘g ‘ri  yozilganligi, 
ro ‘yxatga kiritilm aslik,  ro ‘yxatdan chiqarilganlik va h.k.)  h am  sudga 
shikoyat  qilish  m u m k in .  0 ‘zbekiston  R espublikasining  « F u q a ro la r 
saylov  h u q u q la rin in g   kafolatlari  t o ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i  10-m od- 
dasiga  k o ‘ra,  «Saylovchi  saylovchilar ro ‘yxatidagi xato va  n o a n iq la r 
to ‘g ‘risida  saylov  kom issiyasiga  arz  qilish  hu q u q ig a  ega.  U chastka 
saylov  kom issiyasi  yigirm a  t o ‘rt  soat  ich id a  b u n d a y   arizan i  k o ‘rib 
chiqishi  h a m d a  xatoni  tuzatishi  yoki  arizachiga  u n ing asosli tarzd a 
rad  etilganligi  to ‘g ‘risidagi  m a ’lu m o tn o m a n i  berishi  shart».
U sh b u   q o id ad a n   kelib  ch iq ib   aytish  m u m k in k i,  fu q aro   say­
lovchilar  ro ‘yxatidagi  xato  va  n o a n iq lik la r  u stid a n   saylov  k o m is­
siyasiga shikoyat qilishi yoki  arizani  rad  etganlik u stidan sudga sh i­
koyat qilishi  m u m k in .  M azk u r shikoyat saylov  kom issiyasi jo ylash- 
gan  joydagi  fuqarolik  ishlari  b o ‘y icha  sudga  beriladi.  Shikoyatga 
alb a tta ,  u n ing  arizasi  rad  qilinganligi  to ‘g ‘risidagi  u c h a stk a   saylov 
kom issiyasining  asoslantirilgan  m a ’lu m oti  ilova  qilinadi.
M a zk u r  ish la r  b o ‘y ich a  sh ik o y a tla r  su d lovlilikning  u m u m iy  
qoidalaridan  kelib  chiqib,  agar  shikoyat  uchastka  saylov  komissiyasi 
ustidan berilsa,  uchastka saylov komissiyasi joylashgan joydagi sudga, 
okrug  saylov  komissiyasi  ustidan  shikoyat,  okrug  saylov  komissiyasi 
jo y la sh g a n   joy d ag i  su dga,  m ark a ziy   saylov  kom issiyasi  u stid a n  
shikoyat  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy sudiga beriladi.
F u q a ro lik   protsessual  q o n u n c h ilig ig a   k o ‘ra,  u sh b u   toifadagi 
ishlar sud to m o n id a n  eng qisqa  m u d d a td a ,  y a ’ni saylov  kom issiya­
larining  x a tti-h a ra k a tla ri  (q aro rlari)  u stid an   berilgan  shikoyat  sud 
to m o n id a n   s h ik o y a t  b e rilg a n   k u n d a n   e ’tib o r a n ,  u c h   k u n d a n  
k e ch ik tirm ay  k o ‘rib ch iq ilish i,  agar saylovga olti  k u n d a n   kam  vaqt 
qolgan  b o ‘lsa,  d a rh o l  k o ‘rib  chiqilishi  lozim   (F P K n in g   2 7 2 -m o d - 
dasi).
U sh b u   ishlar sud  to m o n id a n   a rizach i  va  tegishli  saylov  k o m is­
siyasining  vakili,  p ro k u ro r,  ag ar  shikoyat  arizachiga  em as,  balki 
boshqa fuqaroga daxldor b o ‘lsa,  o ‘sha shaxsni  h am  chaqirgan holda 
k o ‘rib  chiqiladi.  Bu  shaxslarning  kelm asligi  ishni  k o ‘rib  chiqishga 
to ‘sqinlik qilm aydi.  M azk u r ishlar b o ‘yicha sudning hal qiluv qarori 
ch iqarilishi  bilan   d a rh o l  tegishli  saylov  kom issiyasiga va arizachiga 
topshiriladi.
2 2 7

---

S h u n in g d ek ,  ushbu  ishlar  b o ‘yicha  0 ‘zb ekiston  R espublikasi 
O liy  sudi  P le n u m in in g   2004-yil  21-m aydagi  «F u q aro lik   ishlarini 
apellatsiya  tartib id a   k o ‘rish  am aliyoti  haqida»gi  q a ro rid a   belgila- 
nish ich a,  saylovlar  va  refe re n d u m la rd a   ishtirok  etay o tg an   fu q a ro ­
larning saylov h u q u q i  buzilganligini  an iq lag an   su d la m in g  hal  qiluv 
qaro rlari  u stid an   apellatsiya  tartib id a   shikoyat  berilm aydi  (pro test 
keltirilm aydi).  U shbu qoidaning belgilanishi,  fuqarolarning buzilgan 
siyosiy huquqlarini sud to m o n id a n  qisqa  m u d d atd a tiklanishi u c h u n  
asos  b o ‘lib  xizm at  qiladi.
F u q a ro la rn in g   siyosiy  h u q u q larin i  sud  orqali  him o y a  qilinishi 
u lam i  davlat  va jam iy a t  ishlarini  b o sh q arish d a  sam arali  ishtirokini 
ta ’m inlashga xizm at qiladi.
24.4.  Notarial  harakatlar  yoki  bunday  harakatlarni  bajarishni 
rad  etganlik  ustidan  shikoyat  berish  tartibi
0 ‘zbekiston  Respublikasining «N otariat to ‘g ‘risida»gi  Q onuniga 
ko ‘ra,  notarial  harakatlarni ham d a ular bilan bevosita bog‘liq huquqiy 
va texnik tusdagi harakatlarni  notariuslar to m o n id an  am alga oshirish 
yo ‘li bilan jism oniy va yuridik shaxslarning huquqlari ham da qonuniy 
m anfaatlarini  him oya  qilishni  ta ’m inlashga  d a ’vat  etilgan  huquqiy 
institutdir.  0 ‘zbekiston  R espublikasida  notarial  h ara k a tla r  davlat 
notarial  idoralarining  notariuslari  to m o n id a n   am alga  oshiriladi.
N o ta riu s la r  to m o n id a n   n o tarial  h a ra k a tla r  n o to ‘g ‘ri  b ajaril- 
g a n id a ,  k ech ik tirilg an id a  yoki  notarial  h a ra k a tn i  am alga  oshirish 
rad etilganida m an fa atd o r shaxs bu to ‘g ‘risida  0 ‘zbekiston  R espub­
likasining « N o ta ria t to ‘g ‘risida»gi  Q o n u n i va  F u q aro lik   protsessual 
kodeksiga m uvofiq sudga shikoyat qilish  hu q u q ig a ega.
M azk u r turdagi  ishlar b o ‘yicha  shikoyat  fu q aro n in g   xohishiga 
k o ‘ra,  bevosita  sudga  yoki  b o ‘ysunuv  ta rtib id a   yu q o ri  tu ru v ch i 
organga,  y a ’ni  adliya bo sh q arm alarig a  m u ro jaat  qilishga  haqli.
U sh b u   turdagi  ishlar  b o ‘yicha  0 ‘zb ekiston  R espublikasining 
«N otariat to ‘g‘risida»gi Q onuni  39-m oddasi va  Fuqarolik protsessual 
kodeksining  2 7 3 -m oddasiga  m uvofiq,  am alga  oshirilgan  notarial 
h a ra k a tn i,  notarial  harak atn i  kechiktirish  yoki  no tarial  h a ra k a tn i 
am alga oshirishni  rad etish to ‘g‘risidagi  q arorni  n o to ‘g ‘ri  deb hisob- 
lagan  m a n fa a td o r  shaxs  b u   xususda  n o tarial  idora  tu rg a n   joydagi 
sudga shikoyat qilishga haqlidir.
M a n sa b d o r  sh a x sla r  to m o n id a n   v a s iy a tn o m a la r  va  ish o n c h  
q o g ‘ozlari  n o to ‘g ‘ri  tasd iq la n g a n lig i  yoki  u la rn i  tasd iq la sh   rad
2 2 8

---

etilganligi  haqidagi shikoyatlar tegishli  kasalxona, b oshqa statsionar 
davolash-profilaktika  m uassasasi, sanatoriy,  qariyalar va n o g ironlar 
uyi,  ek sp ed itsiy a,  go sp ital,  h arbiy  dav o lash   m uassasasi,  harbiy 
qism ,  q o ‘sh ilm a,  harbiy  o ‘quv  yurti, ja z o n i  ijro  etish joyi  o ‘rn ash - 
gan  h u d u d d ag i  sudga  beriladi.
N o ta ria l  h a ra k a t  n o to bg ‘ri  bajarilganligi  yoki  uni  bajarish  rad 
etilganligi  haqidagi  sh ik o y atlar  notarial  h a ra k a t  n o to ‘g ‘ri  b ajaril­
ganligi  yoki  b u n d a y   h a ra k a tn i  bajarish  rad  etilganligi  arizachiga 
m a ’lum  boNgan kundan e ’tiboran, yigirm a kunlik m uddatda beriladi.
U sh b u  turdagi fuqarolik ishlari b o ‘yicha shikoyat  ham   fuqarolik 
protsessual q o n u n chiligini u m u m iy  talablaridan  kelib chiqib taqdim  
etiladi.  Shikoyatda  bajarilgan  n o tarial  h ara k a tn in g   yoki  bun d ay  
h a ra k a tn i  bajarishni  rad  etish n in g   n o to ‘g ‘riligi  n im a la rd a n   iborat 
ekanligi  k o ‘rsatilishi  lozim .  Shikoyat berish  m u d d ati o ‘tkazib yubo- 
rilg a n d a   uni  tik lash   haqidagi  iltim o s  sud  to m o n id a n   u m u m iy  
asoslarda hal qilinadi.
N o ta ria l  h ara k a t  n o to ‘g ‘ri  bajarilganligi  yoki  uni  bajarish  rad 
etilganligi  haqidagi  sh ik o y atlar  fuqarolik sud  ishlarini  y u ritishning 
u m u m iy   aso slaridan  kelib  c h iq ib   k o ‘rib  hal  etiladi.
S h ikoyat  q a n o a tla n tirilg a n   ta q d ird a ,  sud  bajarilgan  notarial 
h a ra k a tn i  b e k o r qilish  h aq id a  hal  qiluv qarori  ch iq arad i  yoki  n o ta- 
rius yoxud  notarial  h arakatlarni  am alga oshiruvchi boshqa  m an sab ­
d o r  shaxs  z im m asig a  z a ru r  h a ra k a tla rn i  b ajarish  m ajb u riy atin i 
yuklaydi  (F P K n in g   27 5 -m o d d asi).
24.5.  Fuqarolik  holati  dalolatnomalarini  qayd  etish
organining  muayyan  harakatlarni  bajarishni  rad  etish  yoki 
noto‘g‘ri  bajarganligi  ustidan  sudga  shikoyat  qilish 
va  ishni  ko‘rish  tartibi
F u q a ro lik   h o la ti  a k tla rin i  qay d   e tish   o rg a n in in g   m u ay y a n  
h a ra k a tla rn i  bajarishni  rad  etish  yoki  n o to ‘g ‘ri  bajarganligi  ustidan 
sudga  shikoyat  qilish  huquqi  d eg a n d a,  h a r  b ir  shaxsning  o ‘zining 
h u q u q i  va  e rk in lik la rin i  b u z g a n   d a v la t  o rg a n la ri,  m a n s a b d o r 
shaxslar  u stid a n   b o ‘ysunuv  tartib id a   yuqori  tu ru v ch i  organ  yoki 
m ansabdor shaxsga yoxud bevosita sudga qonunda belgilangan tartibda 
va  m u d d a td a   shaxsan  o ‘zi  yoki  vakili  orqali  buzilgan  h u q u q   va 
m an fa atin i  tiklab  olishini  tala b   qilish  huquqiga  aytiladi.
0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O ila  kodeksining  2 0 1 -m o d d asi  va 
F u q a ro lik   kod ek sin in g   3 8 -m o d d a sid a   k o ‘rsatilish ich a,  fuqarolik
2 2 9

---

h o la ti  d a lo la tn o m a la r i  y o z ish   o rg a n la ri  f u q a r o la r   h a y o tid a g i 
tu g ‘ilish,  o ‘lim ,  nikoh  tu zish ,  n ik o h d an   ajralish  kabi  voqea  h a m d a  
fa k tla rn i  b elg ila b   be rad  i.  U s h b u   q o n u n la r d a   k o ‘rs a tilis h ic h a , 
m a n fa a td o r  shaxslar  o ‘rtasid a  nizo  b o ‘lsa  yoki  fuq aro lik   h o lati 
h ujjatlarini  yozish  o rgani  yozuvni  tu zatish   yoki  o ‘zg artirish n i  rad 
etsa ,  fuqarolik  h o lati  hujjatlaridagi  y o zuvlarda  jid d iy   tafo v u tla r 
b o ‘lsa,  nizo  sud  to m o n id a n   hal  q ilin a d i1.
Y uqoridagilardan  kelib  chiqib  aytish  m u m k in k i,  ag ar fu q aro lar 
to m o n id a n   0 ‘z b e k isto n   R esp u b lik asi  F u q a ro lik   k o d e k si,  O ila 
kodeksida y uqorida  nazarda tutilgan  h arakatlarni am alga oshirishda 
m a n fa a td o r  shaxslar  o ‘rtasid a  n izo   b o ‘lsa  yoki  fuq aro lik   h o lati 
hujuatlarini  yozish  o rgani  yozuvni  tu za tish   yoki  o ‘zgartirishni  rad 
etsa,  nizo  sud  to m o n id a n   hal  qilinadi.
0 ‘z b e k is to n   R e sp u b lik a si  O liy  su d i  p le n u m in in g   1992-yil 
1 3 -n o yabrdagi  « F u q a ro lik   h o lati  d a lo la tn o m a la ri  yozuvlaridagi 
x a to lik la rn i  b elg ila sh n i  ta rtib g a   so lu v c h i  q o n u n c h ilik n i  s u d la r 
to m o n id a n   q o ‘llanishi  haqida»gi  q a ro rid a   belg ilan ish ich a,  sudga 
berilayotgan arizada fuqarolik h o lati d alo latn o m alari yozuvlariga va 
q a n d a y   o ‘zg artirish  yoki  tu z a tish   yoxud  q o ‘sh im c h a la r  k iritish 
lozim ligi,  yozuvlardagi  x a to la r  q a n d a y   d alillar  bilan  tasdiqlanishi 
k o ‘rsatilishi  lozim .  A rizaga  tegishli  g u v o h n o m a   nusxasi,  fuqarolik 
h o lati  d a lo la tn o m a la rin i  yozish  o rg an in in g   hujjatlardagi  x atolarni 
tu zatish   yoki  ularga  o ‘zgartirish  yoxud  q o ‘sh im c h a la r  k iritish n i 
rad  etish  haqidagi  xulosasi  va  shu  m asalaga  oid  b o sh q a  h u jjatlar 
ilova etilishi  kerakligi belgilangan2.
D em ak ,  m az k u r turdagi  ishlar b o ‘yicha shikoyatga  F H D Y n in g  
d a lo la tn o m a   yozuviga  o ‘zgartirish,  tu zatish   kiritish  yoki  q o ‘sh im - 
c h a la r  kiritish  haqidagi  arizasini  rad  etish  xulosasi  ilova  qilinishi 
lozim .
F u q aro lik   h o lati  d a lo la tn o m a   yozuvlariga  tu za tish ,  o ‘zgartirish 
va  q o ‘sh im c h a la r  kiritish  tartib i  0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  O ila 
kodeksida belgilab q o ‘yilgan. A gar d a lo la tn o m a  yozuvlariga o ‘zgar- 
tirish ,  tu z a tish   va  q o ‘sh im c h a la r  k iritish   u c h u n   y e ta rli  aso slar 
m avjud  b o ‘lib,  m a n fa a td o r  shaxslar  o ‘rtasida  nizo  b o ‘lm aganda
1  0 ‘z b e k isto n   R e sp u b lik a sin in g   O ila  kodeksi.  R a sm iy   n a sh r.  Т .,  2008; 
0 ‘zbekiston  R espublikasining  F uqarolik  kodeksi.  R asm iy  nashr.  Т .,  2007.
2  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi  plenum i  qarorlari  to ‘plam i.  1991—2006. 
I  jild.  Т .,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2007,  20—23-bet.
2 3 0

---

ushbu  d a lo la tn o m a  yozuvi saq lan ay o tg an  joydagi  F H D Y  organlari 
to m o n id a n   am alga  o sh irila d i1.
Q o n u n   d a lo la tn o m a   yozuviga  o ‘zg a rtirish la r  k iritish  u c h u n