M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

2 3 .1 .  M ehnat  nizolarining  taalluqliligi  va  sudlovligi
M e h n a t  n iz o la rin in g   taalluqliligi  d e g a n d a   m e h n a t  n iz o la ri 
m az m u n i  b o ‘y ich a   qaysi  o rg an   to m o n id a n   k o ‘rib  hal  qilinishi 
an g la sh ila d i.  M e h n a t  n iz o la rin in g   ta a llu q lilig i,  y a ’ni  u la rn in g  
qayerda k o ‘rib chiqilishi lozimligi  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M ehnat 
kodeksining  269  va  2 7 6 -m o d d a lari  h a m d a   F P K n in g   31 -m o d d asi 
bilan tartibga solinadi.  Yakka tartibdagi  m eh n a t  nizolarida nizoning 
xususiyati  va  u ni  keltirib  ch iq aru v ch i  h u q u q iy   m u n o sab at  h a m d a  
nizolashuvchi  shaxslarning  tarkibi,  ay rim   h o lla rd a   esa  n izoning 
p red m e ti  taallu q lilik n i  belgilovchi  asosiy  m ez o n   sifatida  e ’tiro f 
etiladi.
M ehnat  nizosining  taalluqliligini  belgilashda,  a w a lo ,  nizoning 
qaysi turda ekanligini, yakka tartibdagi nizo b o ‘lsa, uning xususiyatini, 
m ehnat qonunchiligini q o lla sh  yoki yangi m ehnat shartlarini belgilash 
bo ‘yicha va yana qaysi huquqiy m unosabatlardan kelib chiqqanini ham  
e ’tiborga olish m aqsadga muvofiqdir.  Xususan,  m ehnatga oid huquqiy 
m u n o s a b a tla r   b ila n   bogM iq  b o ‘lg a n ,  a m m o   b o s h q a   h u q u q iy  
m unosabatlardan  kelib  chiqadigan  m ehnat  ishlarining  taalluqligini 
belgilash shularjum lasidandir.  M asalan,  ishgajoylashtirish,  ishga qabul 
qilishni  rad  etish  bilan  bogMiq  m e h n a t  nizolari  m eh n a t  nizolari 
komissiyasida  ko‘rish  u ch u n  taalluqli boMmaydi.
S h u n in g d ek ,  m az k u r  kom issiya  nafaq a  toMash  bilan   bogMiq 
m e h n a t  n izo la rin i  h a m   k o ‘rib,  hal  qilish  v ak o latiga  ega  em as. 
Shuning u c h u n   ham   m eh n a t  nizolarining yuqoridagi xususiyatlariga 
alo h id a  e ’tib o r berishlik talab  etilad i,  aks h o ld a   m e h n a t  ishlarining 
taalluqliligi  n o to ‘g ‘ri  belgilanishi  h a m d a   ish  k o ‘rishga  vakolatli 
boM m agan  o rg an   to m o n id a n   c h iq a rilg a n   q a ro r  b e k o r  q ilin ish i 
m u m k in .
M e h n a tg a   o id  h u q u q iy   m u n o s a b a tla rd a n   kelib  c h iq a d ig a n  
m az k u r  nizoli  ish larn i  k o ‘rib  hal  qilish  vakolatiga  ega  boMgan 
o rg an la r  sifatida  qu y id ag ilar  e ’tir o f   etiladi:
2 0 2

---

m e h n a t  nizolari  kom issiyasi;
sud  organlari;
b o ‘ysinuv  tartib id a   yuqori  tu ru v c h i  organlar.
Y akka  tartibdagi  m e h n a t  n izo larin in g   yuqoridagi  o rg an la m in g  
qaysi  biriga  taalluqli  b o ‘lishini  belgilash  ushbu  n iz o n in g   m az m u - 
niga,  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rn in g   tu rig a ,  u n d a   ish tiro k   etu v c h i 
su byektlar  tarkibiga  b o g ‘liq  b o ‘ladi.
0 ‘zb ekiston  R espublikasi  M e h n a t  kodeksining 2 6 0 -m o d d a sid a  
k o ‘rsatilganidek,  m e h n a t  nizolari  b o ‘yicha  x odim   m e h n a t  nizolari 
komissiyasiga yoki bevosita tu m an  (shahar) sudlariga m urojaat etishga 
haqlidir.  M e h n a t  nizolari  kom issiyasi  o ‘n  kunlik  m u d d a t  ichida 
m e h n a t  nizosini  k o ‘rib  c h iq m a sa   yoki  hal  e tm a sa,  m an fa atd o r 
x o d im   u sh b u   n izo n i  k o ‘rishni  tu m a n   (sh a h a r)  sudiga  o ‘tkazishga 
h a q lid ir  (M e h n a t  kodeksining  26 7 -m o d d asi).
Bevosita fuqarolik ishlari b o ‘yicha tum anlararo (shahar) sudlarida 
k o ‘rilishi  lozim   b o ‘lgan  m e h n a t  n iz o la rin in g   r o ‘yxati  M e h n a t 
kodeksining 269-m oddasida o ‘z ifodasini topgan.  U nga ko‘ra m ehnat 
nizolari quyidagi  h o lla rd a  bevosita tu m a n   (sh ahar)  su d larid a k o ‘rib 
ch iq ilad i:
• agar  x o d im n in g   ish jo y id a  m eh n a t  nizolari  kom issiyasi  tu zil- 
m agan  b o ‘lsa;
•  m e h n a t  nizolari  m e h n a t  sh artn o m a sin i  b e k o r  qilish  asosla- 
rid a n   q a t’i  n azar,  ishga  tiklash  to ‘g ‘risida,  m e h n a t  sh a rtn o m a sin i 
b e k o r  qilish  vaqti  va  asoslari  t a ’rifini  o ‘zgartirish  t o ‘g ‘risida,  m aj- 
buriy progul  yoki  kam   h a q   to ia n a d ig a n   ishni  bajargan vaqt  u ch u n  
h aq   t o ‘lashga  d o ir  b o ‘lsa;
• m e h n a t  nizolari x odim  to m o n id a n   ish beruvchiga yetkazilgan 
zararn i  to ‘lanishi  haq id a  b o ‘lsa;
•  m e h n a t nizolari  m eh n a t vazifalarini bajarayotganda xodim ning 
s o g iig ‘iga  shikast  yetkazilgani  oqibatidagi  z a ra rn i  (shu ju m la d a n , 
m a ’naviy  z a ra rn i)  yoki  u n in g   m o l-m u lk ig a   yetk azilg an   zararn i 
ish  b eruvchi  to m o n id a n   t o ‘lanishi  h aq id a  b o ‘lsa;
• ish  beruvchi  to m o n id a n   ta k lif qilingan  shaxslarni  ishga  qabul 
qilm aslik ,  ish  b e ru v ch i  q o n u n g a   m uvofiq  m e h n a t  sh a rtn o m a si 
tuzishi  sh art  b o ‘lgan  (belgilangan  kvota  h isobidan  ishga yuborilgan 
n o g iro n la r  va  o ‘n  sakkiz  yoshga  t o ‘lm a g a n   shaxslarni;  h o m ilad o r 
ay ollam i va u c h  yoshga to ‘lm agan bolalari b o r ayollarni tegishincha 
u larn in g   h o m iladorligi  yoki  bolasi  borligini  vaj  qilib)  ishga  qabul 
qilm aslik  yuzasidan  kelib  ch iq q a n   n izo la r  h a m   bevosita  sudlarda 
к о ‘rib  hal  qilinadi  (M e h n a t  kodeksining  78-m o d d asi).
2 0 3

---

Shuningdek,  ish  beruvchi  va  kasaba  uyushm asi  q o ‘mitasi  yoki 
xodim larning  boshqa  vakillik  organlari  bilan  oldindan  kelishib  hal 
etilgan masalalar yuzasidan kelib chiqqan m ehnat nizolari  ham  bevosita 
sudlar  tom onidan  ko‘rib  chiqilishiga  alohida  e ’tibor  berish  lozim.
M e h n atg a   o id  nizoli  ishlar  yuzasidan  su d d a  d a ’vo  q o ‘zg‘atish 
t o ‘g ‘risidagi  m asa lan i  t o ‘g ‘ri  hal  qilish  u c h u n   n izoli  ish  qaysi 
sudning sudloviga tegishli boMishligini aniqlash  m u h im  aham iyatga 
ega.  M e h n a t  n iz o li  ish la rin in g   s u d lo v lig in i  a n iq la s h   b irin c h i 
instansiya sudining qaysi birida m azk u r nizo hal qilinishini aniqlash 
dem akdir.  U m u m iy  qoida b o ‘yicha fuqarolik ishlari b o ‘yicha arizalar 
javo b g arn in g   doim iy  yashab  tu rg a n   yoki  d o im iy   m ash g ‘u l  boNgan 
joydagi  sudga beriladi.
T a sh k ilo tla rg a   n isb a ta n   a riz a   u la rn in g   o rg an la ri  jo y la sh g a n  
hu d u ddagi  sudga  beriladi  (F P K n in g   145-m oddasi).
M e h n a t  h u q u q iy   m u n o s a b a tla rd a n   kelib  c h iq a d ig a n   nizoli 
ish larn in g   aksariyati  (m a sa la n ,  ishga  tik lash ,  a w a lg i  ish  joyiga 
o ‘tkazish,  m e h n a t  sh a rtn o m a sin i  b e k o r qilish  t a ’rifini  o ‘zgartirish, 
m eh n atg a  haq t o ‘lash t o ‘g ‘risidagi  nizoli  ishlar) jav o b g ar ish beru v ­
c h i  jo y la sh g a n   jo y id a g i  su d la rd a   q o ‘zg‘atilad i.  L ek in   x o d im la r 
to m o n id a n  yetkazilgan  zararn i  un d irish   t o ‘g ‘risidagi  d a ’v o lar bilan 
ko rxona  joy lash g an   sudga  m u ro ja at  qilish  m u m k in lig in i  q o n u n  
istisno qilm aydi.
D arh aq iq at,  F P K n in g  241-m oddasiga m uvofiq,  fuqaroning yoki 
yuridik  shaxsning  m o l-m u lk ig a  yetkazilgan  z a ra rn in g   o ‘m in i  q o p - 
lash  to ‘g ‘risidagi  d a ’volar z a ra r yetkazilgan jo y d a   ham   taq d im   q ili­
nishi  m um kinligi  m azk u r nizoli  ishlar u c h u n   d a ’vogarning tan lash i 
b o ‘yicha  (m u q o b il)  sudlovlik jo riy   q ilinganligidan  d a lo la t  be rad i. 
S hu n in g d ek ,  F P K n in g   2 4 1 -m o d d asi  u c h in c h i  qism iga  k o ‘ra,  o ‘z 
m eh n at vazifalarini bajarishi m unosabati bilan xodim ning sog‘lig‘iga 
shikast  yetkazilganlik  yoxud  boquvchisi  ish  b ilan   b o g ‘liq  h olda 
vafot etganligi natijasida ko ‘rilgan z a ra r o ‘rnini qoplash to ‘g ‘risidagi 
d a ’volarni  d a ’vogar  o ‘zi  yashab  tu rg a n   jo y d a   h a m   taq d im   etishi 
m u m k in .
23.2.  Mehnatga  oid  nizoli  ishlarda  ishtirok  etuvchi  shaxslar
Ish  b eru v ch ilar  to m o n id a n   m e h n a t  sh a rtn o m a si  (k o n tra k t)n i 
b e k o r  qilish d an   kelib  ch iq a d ig an   nizoli  ishlarda  ish tiro k   etuvchi 
taraflarn in g  tarkibi  m e h n a t sh a rtn o m a si  h a m d a   q o n u n   bilan  q a t’iy 
belgilab  q o ‘yilganligi  ushbu  tu rk u m d ag i  nizoli  ish larn in g   o ‘ziga
2 0 4

---

xos  xususiyatlaridan  biridir.  S h u n in g   u c h u n   h am   m az k u r tu rk u m ­
dagi  ishlarda  m ustaqil  tala b   bilan   arz  qiluvchi  u c h in c h i  shaxslar 
ishtirok etish m ay d i,  m ustaqil  talab bilan  a rz  qilm aydigan  u ch in ch i 
sh axslarning  ishtiroki  esa  c h ek lan g an   b o ‘ladi.
M ehnatga oid  huquqiy m unosabatlaridan  kelib chiqadigan nizoli 
is h la rd a   t a r a f l a r   k o r x o n a ,  ta s h k ilo t,  m u a s s a s a   va  x o d im la r  
h iso b la n ib ,  u la r  o ‘rta sid a   n izo   m e h n a t  q o n u n c h ilig in i  q o ‘llash 
b o rasid a yuzaga  kelib,  su d lard a  k o ‘rish  u c h u n   tegishli  boMadi.
S udda  buzilgan  h u q u q   va  q o n u n iy   m an faatlarn i  him oya  qilish 
m aq sad id a d a ’vo arizasi taq d im  etish  h u q u q in i am alga oshirishning 
m u h im   sh a rtla rid a n  biri  protsessual  h a ra k a tla rn i am alga oshirishga 
qobiliyatli b o ‘lish, y a ’ni  protsessual  m u o m ala layoqatiga ega b o ‘lish 
h iso b la n a d i.
S u d d a  o ‘z  h u q u q   va  m ajburiyatlarini  am alga  oshirish  layoqati 
voyaga  y etg an   fu q a ro la r  va  tash k ilo tla rg a   teg ish lid ir  (F P K n in g  
3 8 -m o d d a si).  F u q a ro   18  yoshga  t o lg a c h ,  fuqarolik  protsessida 
shaxsan  ishtirok etishi,  protsessual  h a ra k a tla rn i  am alga oshirishi  va 
o ‘ziga tegishli  protsessual h uquqlardan foydalanishi  m um kin b o ‘ladi. 
Voyaga y etm agan,  ya’ni yoshi o ‘n to ‘rtd an  o ‘n sakkizgacha b o ‘lgan 
fu qarolam ing huquqlari va q o n u n  bilan q o ‘riqlanadigan  m anfaatlari 
s u d d a   u la rn in g   o ta - o n a la r i,  u la rn i  farz a n d lik k a   o lg a n la r  yoki 
ho m iy lar  to m o n id a n   him oya  qilinadi  (F P K n in g   38-m o d d asi).
M a z k u r  q o id a d a n   istisn o   ra v ish d a   m e h n a tg a   o id   h u q u q iy  
m u n o sa b a tla rd a n   kelib  ch iq ad ig an   ishlar  b o ‘y icha  x o dim larning 
fuqarolik m u o m ala layoqati  15 yoshdan boshlanadi.  M e h n at kodek­
sining  7 7 -m o d d asig a  k o ‘ra,  xodim larn in g   m e h n a t  h u q u q   layoqati 
u m u m iy  q o id a  b o ‘yicha  16 yosh d an   b o sh lan ad i.  V oyaga yetm agan 
xodim   sud d a  b o sh q a  tu rk u m d ag i  huq u q iy   m u n o sa b a tla rd a n   kelib 
ch iq a d ig an   ishlar  yuzasidan  protsessual  m u o m a la   layoqatiga  ega 
b o lm a slig i  m u m k in ,  lekin m e h n a t ishlari b o ‘yicha o ‘zining protses­
sual  huquq va m ajburiyatlarini to ‘la hajm da am alga oshirish huquqiga 
ega.
X u su sa n ,  F P K n in g   3 8 -m o d d a s ig a   m u v o fiq ,  m e h n a t  b ila n  
bogMiq  huquqiy m u n o sab atlard an  va olingan  ish haqini yoki boshqa 
d a ro m a d n i ta s a rru f etish bilan  bogMiq b itim lard an   kelib chiqadigan 
ishlar b o ‘y ich a  voyaga  y etm ag an lar  sudda  o ‘z  h u q u q lari  va  q o n u n  
bilan q o ‘riqlanadigan  m anfaatlarini shaxsan  him oya qilish huquqiga 
ega  ekanliklari  e ’tir o f  etiladi.
M eh n at ishlari b o ‘yicha sudga shaxsan  m urojaat qilish huquqiga 
yoshidan q a t’i  nazar,  b a rc h a  x o d im lar haqli boMadi.  S h unday ekan.
2 0 5

---

sudya m eh n a t ishlari b o ‘yicha  18 yoshga to ‘lm agan xodim ning d a ’vo 
a riz a sin i  F P K n in g   1 5 2 -m o d d a si  6 -b a n d ig a   k o ‘ra,  y a ’ni  a riz a  
m u o m alag a  layoqatsiz  shaxs  to m o n id a n   berilganligini  asos  qilib 
qabul  qilishni  rad  etishi  m u m k in   em as.
M ehnatga oid  huquqiy m u n o sab atlard an   kelib ch iqadigan  ishlar 
b o ‘y icha  voyaga  yetm aganlarga  y o rd am   berish  u c h u n   sudya  o ‘z 
tashabbusi  bilan  u larn in g  o ta -o n a la rin i,  farzandlikka  o lg an la r yoki 
h o m iy la rin i  su d   p ro tse ssig a   ja lb   q ilish i  m u m k in lig i  fu q a ro lik  
protsessual qonunchiligida o ‘z aksini topgan  (F P K n in g  38-m oddasi). 
U sh b u   h u q u q iy  n o rm a  voyaga y etm ag an   x o d im larn in g  protsessual 
m uom alaga layoqatini cheklashga qaratilm ay, balki voyaga yetm agan 
shaxslarning sudda huquqlarini  him oya qilinishining sam aradorligini 
oshirishga yordam  beradi.
M ehnatga oid  huquqiy m uno sab atlard an   kelib chiqadigan  nizoli 
ishlarda boshqa turkum dagi ishlardan farqli ravishda birgalikda ishtirok 
etu v ch ilar  k o ‘plab  u chraydi.  P rotsessual  ish tiro k ch ilik n in g   asosi 
sifatida  d a ’voning  p red m e ti  b o ‘lm ish  m o d d iy   h u q u q iy   m u n o sa - 
b a tn in g   b ir  xilda  boMishligi,  nizoli  h u q u q n in g   yoki  nizoli  m ajbu- 
riyatning b ir n e c h a   shaxslarga tegishli  bo   lishi,  sud  faoliyati  va sud 
hal  qiluv  q a ro rin in g   y agona  b o ‘lishligi  e ’tir o f   etiladi.  S u d lard a 
m eh n a tg a  o id  nizoli  ishlarning k o ‘rilishida  fakultativ ishtirokchilik 
n isb atan   k o ‘p ro q   uchraydi.
S h erik   ish tiro k c h ilik n in g   m a z k u r  tu ri  b ir  xil  ish n i  bajargan 
x o d im lar  ish  haqi  yoki  m u k o fo tn i  olish d an   b ir  asosda  m ah ru m  
b o ig a n la rid a   va  ushbu  tala b la r  bilan   b ir  n e c h a   x o d im lar  sudga 
d a ’vo bilan  m urojaat qilganlarida yuzaga kelishi  m u m k in .  M asalan, 
texnologiyadagi,  ishlab  ch iq a rish   va  m e h n a tn i  tashkil  etishdagi 
o ‘zgarishlar,  x o d im lar  soni  (sh tati)  yoki  ish  xususiyatining  o ‘zga- 
rishiga  olib  kelgan  ishlar  h a jm in in g   qisqarganligi  yoxud  korxo- 
n a n in g   tugatilganligi  m u n o sab ati  bilan   m e h n a t  sh a rtn o m a si  b ekor 
qilin g an d a b ir xil asos bilan b ir n e c h a  x o d im lar ish d an  b o ‘shatilishi 
m u m k in  va ushbu  x o d im lar su d d a sherik d a ’vogarlar sifatida e ’tiro f 
etiladi.
Ish b e ru v ch ilam in g  h a m d a  xod im larn in g  m eh n atg a oid  h u q u q ­
larin i,  sh u n in g d ek ,  ja m o a tc h ilik   m an faatin i  him o y a  qilish  u c h u n  
sud  b o sh q a  sh axslarning  iltim osisiz,  o ‘z  tash abbusi  b ilan   ishda 
ishtirok  etish  u c h u n   korx o n an in g   m a n sa b d o r  shaxsini  ja lb   qilish 
va  u n ing  zim m asiga  xodim ga  m ajburiy  b e k o r  yurgan  vaqti  u c h u n  
ish haqi to la s h i m unosabati bilan ish beruvchiga yetkazilgan zararni 
qoplash  m ajburiyatini  yuklashi  m u m k in .
2 0 6

---

F P K n in g   2 5 9 -m o d d asid a  m e h n a t  sh artn o m asi  g ‘ay riqonuniy 
ravishda  b e k o r  qilingan  yoki  n o q o n u n iy   ravishda  b o sh q a  ishga 
o4kazilgan xodim lam i aw algi ishiga tiklash to ‘g‘risidagi ishlar bo ‘yicha 
sud  o ‘z  tashabbusi  bilan  m eh n at  shartnom asini  bekor  qilishga  yoki 
boshqa ishga o ‘tkazishga farmoyish Ьещап m ansabdor shaxsni uchinchi 
shaxs sifatida ishda ishtirok etish uchun javobgar tom onidan jalb qilishi 
shartligi o ‘z ifodasini topgan.  Ushbu qoidaning kiritilishidan ko‘zlangan 
m aqsad  m eh n a t  shartnom asini  b ekor  qilinishi  yoki  boshqa  ishga 
o ‘tkazish  ochiqdan  ochiq  qonunga  xilof bolganligini  aniqlagan  sud 
shu  protsessning  o ‘zidayoq,  m ansabdor  shaxs  zim m asiga  majburiy 
progul  yoki  kam   haq  toManadigan  ish  berilgan  vaqt  u ch u n   xodim ga 
ish  haqi  to ‘lash  natijasida  ish  beruvchiga  yetkazilgan  zarar  o ‘m ini 
qoplash  m ajburiyatini  yuklashdan  iboratdir.
M ansabdor  shaxsning  ish  beruvchi  oldidagi  m azkur javobgarligi 
fu q a ro lik -h u q u iy   jav o b g a rlik n in g   b ir  k o ‘rin ish i  b o ‘lm ay,  balki 
m ehnatga oid huquqiy m e ’yorlarda nazarda tutilgan mastaqil javobgarlik 
turi  hisoblanadi.  M azkur javobgarlik m asalasini hal q ila re k a n  sudlar, 
b a sh arti,  m e h n a t  sh artn o m a sin i  b e k o r  qilish  yoki  boshqa  ishga 
o ‘tkazish  q o n u n n i  o c h iq -o y d in   buzgan  h o ld a   am alga  oshirilgan 
b o ‘lsagina yo‘l q o ‘yilishiga alohida e ’tibor berishlari  lozim  b o ‘ladi.
M e h n a tg a   o id   h u q u q iy   m u n o s a b a tla rd a n   kelib  c h iq a d ig a n  
ishlarni  su d d a   ko ‘rilishida  vakillarning  ishtiroki  o ‘zining  m aqsadi 
va  vazifalari  b ilan   vakillikning  b o sh q a  tu rla rid a n   ajralib  tu radi.
M e h n atg a   o id  nizoli  ishlarda  x o d im n in g   vakili  sifatida  xodim  
ishlayotgan  k o rxonaning kasaba uyushm asi q o ‘m itasi  ishtirok etishi 
m az k u r  tu rk u m d a g i  ish larn in g   o ‘ziga  xos  protsessual  xususiyatla­
ridan  biridir.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  M ehnat  kodeksining  2 0-m od- 
dasiga  m uvofiq,  kasaba  u y u shm alari,  u larn in g   korxonadagi  saylab 
q o ‘yiladigan  o rg an lari,  x o d im lar  to m o n id a n   saylab  q o ‘yiladigan 
o rg a n la ri,  ish  b e ru v c h ila m in g   vakillik  o rg an la ri  m e h n a tg a   oid 
m u n o sa b a tla rn in g  subyektlari  sifatida q a tn a sh a   oladilar.
X odim ning vakillik organi b o ‘lm ish kasaba uyushm alari  m ehnat 
n izolarini  k o ‘ruvchi  o rg an lard a x o d im lar m an faatin i  him o y a qilish 
h u q u q ig a ega b o ‘lib,  u sh b u   h u q u q n i  o ‘z vakillari  orqali  bajaradilar.