M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

Taalluqlilik  tushunchasi  fu q aro lam in g   h u q u q   va  m anfaatlarini 
h im o y a   q ilish n in g   sh akllarini  belgilaydi.  C h u n k i  hozirgi  k u n d a 
jis m o n iy   va  y u rid ik   sh a x sla rn in g   b u zilg an   va  n iz o la sh a y o tg a n  
su b y ek tiv   h u q u q la ri  va  u la rn in g   q o n u n   b ila n   q o ‘riq la n a d ig a n  
m an fa atlarin i  h im o y a  qilish vakolatiga ega  boMgan b ir q a to r davlat 
o rg an lari  va  ja m o a t  tashkilotlari  m avjud.  B ularning  vakolatlarini 
b ir-b irid an  ajratib olishda  ishlarning taalluqliligi asosiy rol o ‘ynaydi. 
M aM umki,  «Sud,  p ro k u ra tu ra ,  ho k im lik larn in g   boM imlari,  kasaba 
uyushm asi  tash k ilo tla ri,  h a k a m lar  sudi  h a m d a   fuqarolik  ishlarini 
ko ‘rish va  hal qilishga vakolatli boMgan boshqa tashkilotlar fuqarolik 
ishlarini  k o ‘rib  hal  qiluvchi  o rg an la r  h iso b la n a d i» 1.
A gar  ish n in g   taalluqliligi  nizosizlikka  aso san   belgilansa,  bu 
taallu qlilikning  u m u m iy   m ezo n lari  deb  atalad i  va  b u n d a y   talab lar 
asosan  F H D Y  organlari to m o n id an  hal etiladi.  Bunga  F H D Y  organi 
to m o n id an  otalikni belgilash to ‘g‘risida bolaning onasi bilan nikohda 
boM magan  shaxsning  birgalikda  ariza  berishi  m isol  boMadi.
'Sh.Sh.  Shorahmetov. 0 ‘zbekiston  Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi. 
D arslik.  Т .,  «Adolat»,  2001,  125-bet.
189

---

A gar  taalluqlilik  taraflar  o ‘rtasida  n izo n in g   m avjudligi  bilan 
b o g ‘liq  ravishda  belgilansa,  b u   taalluqlilikning  m axsus  m ezonlari 
deb  atalib ,  b u n d a y   ta la b la r  sud  o rq ali  hal  etiladi.  M asalan ,  e r 
yoki  x o tin d a n   b iro rta s in in g   tala b i  b o ‘y ic h a   n ik o h d a n   a jra tish  
to ‘g ‘risidagi  tala b n in g  nizoliligi  yoxud  otalik n i  belgilash t o ‘g ‘risida 
b ir  to m o n n in g   a riz a si  b o ‘lm asligi  b u n d a y   ta la b la rn in g   sud g a 
taalluqliligidan  dalo lat  beradi.
B iz n in g   fik r im iz c h a ,  ta a llu q lilik n in g   u m u m iy   va  m a x su s 
m ezo n lari  buzilgan  h u q u q n i  q a n d a y   him o y a  qilishning  shakllarini 
belgilashga  xizm at  qiladi.  Lekin  oila  huq u q ig a  oid  n izo la r  ichida 
sh u n d a y   fuqarolik  ishlari  m avjudki,  ularni  hal  qilish  faqat  sudga 
taalluqlidir.  B unday ishlarga n ik o h n i  haqiqiy em as deb to p ish ,  o ta - 
o n alik   h u q u q id a n   m ah ru m   qilish,  o ta -o n a lik   h u q u q id a n   m ah ru m  
q ilm asd an   tu rib ,  b olani  olib  q o ‘yish,  o ta -o n a lik   h u q u q in i  tiklash 
k ab ilar  m isol  boMadi.  O talikni  belgilash  t o ‘g ‘risidagi  ish larn in g  
ta a llu q lilig in i  F H D Y   o rg a n i  y o k i  su d g a   ta a llu q li  is h la r   d e b  
tu rk u m la sh   m u m k in .
O ila  h u q u q i  n o rm a larin in g  qaysi  biri buzilgan b o ‘lishiga q arab , 
ularn i  him o y a  qilish  usullari  h am   tu rlic h a   boMadi.  S h u n g a  k o ‘ra, 
h im o y a   q ilish  sud  to m o n id a n   yoki  m a ’m u riy   ta rtib d a   a m alg a 
o shirilishi  m u m k in 1.
B inobarin,  oilaviy  h u q u q larn i  him o y a  qilish  sud  to m o n id a n  
fuqarolik sud  ishlarini  yuritish  q o id alari b o ‘y ich a,  ush b u   kodeksda 
n a z ard a   tutilgan  h o lla rd a   esa,  vasiylik  va  hom iylik  o rg an lari  yoki 
b oshqa  davlat o rg an lari to m o n id a n   am alga oshiriladi  ( 0 ‘zbekiston 
Respublikasi  O ila  kodeksining  11-m oddasi).
O talikni belgilash to ‘g‘risidagi  talab qaysi  organga,  y a ’ni  F H D Y  
organi  yoki  sudga  yoxud  su d n in g   qaysi  ish  yuritish  tu rig a   taalluqli 
boM ishidan q a t’i  n azar,  otalik n i belgilash t o ‘g ‘risida ish  q o ‘zg‘atish 
u c h u n   yagona  asos,  bu   —  b o lan in g   onasi  bilan   otaligi  tax m in  
qilinayotgan shaxs o ‘rtasida  F H D Y  organida qayd etilgan  nikohning 
boM masligidir.  B oshqa  h o la tla r  esa,  otalik n i  belgilash  t o ‘g ‘risidagi 
ishlarni  d a ’vo  yoki  alo h id a   ish  yuritish  tartib id a   k o ‘rib  chiqilishiga 
tu rlic h a   t a ’sir  qiladi.  M asalan,  b o lan in g   1968-yil  1-o k ta b rg ac h a  
yoki  u n d a n   keyin  tugMlganlik  vaqti  d a ’vo  tartib id a   ish  yuritishga 
im kon bersa,  alo h id a  tartib d a  ish yuritishda esa ushbu san a otalikni 
tan   olish  va  o talik   faktlarini  belgilashga  sabab  boMadi.
1 0 ‘zbekiston  Respublikasining  O ila  kodeksiga  sharhlar.  (Akad.  H .  R a h m o n ­
qulovning  um um iy  tahriri  ostida).  Т .,  «Adolat»,  2000,  33-bet.
190

---

O ta lik n i  b e lg ila sh   t o ‘g ‘risid ag i  ta la b n in g   F H D Y   o rg a n ig a  
taalluqli  b o ‘lishi  u c h u n   quyidagi  sh a rtla r  m avjud  b o ‘lishi  kerak:
• b o lan in g   onasi  bilan   o ‘zini  b o lan in g   otasi  deb  ta n   olayotgan 
shaxs  o ‘rtasid a  F H D Y   o rganida  qayd  etilgan  n ik o h n in g   m avjud 
em asligi;
• b o lan in g   o n asi  bilan   o ‘zini  b o laning  otasi  deb  tan   olayotgan 
shaxsning  birgalikdagi  arizasining  m avjudligi;
• o n a  vafot etg an d a,  o n a  m u o m alag a layoqatsiz deb to p ilganda, 
o n a n in g  qayerdaligini aniqlash im koniyati b o ‘lm aganda,  o n a  onalik 
h u q u q id a n   m a h ru m   q ilin g a n d a   o ‘zin i  b o la n in g   o tasi  d eb   ta n  
olay o tg an   shaxsning  vasiylik  va  hom iylik  o rgani  bilan  kelishilgan 
arizasining  m avjudligi;
•  b o la n in g   otasi  sud  to m o n id a n   m u o m a la g a   layoqatsiz  deb 
to p ilg a n id a   o ta   h o m iy sin in g   vasiylik  va  h o m iy lik   o rg an i  bilan 
kelishilgan  arizasining  m avjudligi.
O ta lik n i  su d   y o ‘li  b ila n   b e lg ila sh d a   su d y a   ish  q o ‘z g ‘atish  
j a r a y o n id a   d a s tla b   ta la b n in g   o ila   q o n u n c h ilig in in g   te g is h li 
n o rm a la rig a   m o s  k e lish -k e lm a slig in i,  ta la b n in g   sudga  taa llu q li 
ek an lig in i,  tala b n in g   qaysi  tu rk u m d ag i  ish  yuritish  tartib id a   k o ‘ri- 
lishini  hal  qilishi  lozim .
D a ’voli  ish la rn i  su d g a  ta a llu q lig in in g   u m u m iy   q o id a la rig a  
asoslangan  h o ld a   otalik n i  belgilash  t o ‘g ‘risidagi  ishlarning  sudga 
taalluqli  ekanligini  quyidagi  sh a rtla rd a   k o ‘rish  m um kin:
• b o laning onasi bilan otaligi taxm in qilinayotgan shaxs o ‘rtasida 
F H D Y   o rg an id a  qayd  etilgan  n ik o h n in g   m avjud  em asligi;
• b o laning onasi bilan otaligi taxm in qilinayotgan shaxs o ‘rtasida 
F H D Y  o rganiga birgalikda  to p sh irilg an   a riz an in g  b o ‘lm asligi;
•  otaligi  tax m in   qilin ay o tg an   shaxsning  otalik n i  ta n   olganlik 
haqidagi  vasiylik  va  hom iylik  o rgani  bilan  kelishilgan  arizasining 
b o im a s lig i;
•  b o lan in g   asoslar  am alga  k iritilgandan  keyin,  y a ’ni  1968-yil 
1 -o k tab rd an   keyin  tu g ‘ilgan  b o ‘lishi;
•  otaligi  tax m in   qilin ay o tg an   shaxsning  hayot  ekanligi.
F H D Y   o rganiga  otalik n i  belgilash  t o ‘g ‘risida  ariza  beruvchi
subyektlar sifatida o ta -o n a , voyaga yetm agan o ta -o n a n in g  q o n u n iy  
vakili,  m u o m alag a  layoqatsiz  o ta n in g   hom iysi  yoki  vasiylik  va 
h o m iy lik   o rg a n la rin i  k o ‘rsa tish   m u m k in .  S h u n in g d e k ,  F H D Y  
o rg a n id a   o ta n in g   arizasi  a so sid a   o ta lik n i  belg ilash g a  quyidagi 
holatlarda, y a ’ni o n a  vafot etganda;  o n a  sud to m o n id an   m uom alaga 
la y o q a ts iz   d e b   t o p ilg a n d a ;  o n a n in g   q a y e r d a lig in i  a n iq la s h
191

---

im ko n iy ati  yoki  u n in g   yashash  jo y in i  b e lg ilash n in g   im ko n iy ati 
b o ‘lm a g a n d a;  o n a   o n a lik   h u q u q id a n   m a h ru m   q ilin g a n d a   y o ‘l 
q o ‘yiladi.
Bunday holatlarda vasiylik va hom iylik organining roziligi olinib, 
a riz a g a   o n a n in g   o ‘lim i  h a q id a g i  g u v o h n o m a   n u s x a si,  o n a s i 
m u o m alag a  layoqatsiz d e b  topilganligi  to ‘g ‘risidagi  sud  q aro rin in g  
nusxasi,  o n an in g  onalik h u q u q id an   m ah ru m  etilganligi to ‘g ‘risidagi 
sud  q aro rin in g   nusxasi,  ichki  ishlar  o rg an larin in g   o lti  o y d an   o rtiq  
m uddat davom ida b olaning onasi  haqidagi m a ’lu m o tlam in g  mavjud 
em asligi  t o ‘g ‘risidagi  m a ’lu m o tn o m a si  ilova qilin ad i.  S hu n in g d ek , 
arizaga  yuqoridagi  h o latla rn i  tasdiqlovchi  h u jja tla m in g   nusxalari 
h a m d a   vasiylik  va  hom iylik  org an in in g   roziligi  ifodalangan  hujjat 
ilova  qilinishi  kerakligi  t a ’kidlangan.