M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

2 3 .3 .  M ehnat  ishlari  bo‘yicha  fuqarolik  ishini  qo‘z g ‘atish
M e h n a t  kodeksining  2 7 0 -m oddasiga  m uvofiq,  m eh n a tg a   oid 
h u q u q iy   m u n o s a b a tla r id a n   k e lib   c h iq a d ig a n   is h la r  b o ‘y ic h a  
quyidagi  m u d d a tla r  belgilangan:
2 0 7

---

•  ishga  tik la sh   n iz o la ri  b o ‘y ic h a   x o d im g a   u  b ila n   m e h n a t 
s h a rtn o m a s i  b e k o r   q ilin g a n lig i  h a q id a g i  b u y ru q n in g   n u sx a si 
berilgan  k u n d a n   boshlab  b ir  oy;
• xodim   to m o n id a n   ish  beruvchiga  yetkazilgan  m o d d iy   zararni 
t o ‘lash  haqidagi  n izo la r  b o ‘yicha  z a ra r  yetkazilganligi  ish  b e ru v ­
chiga  m a 'lu m   b o ‘lgan  k u n d a n   boshlab  b ir  yil;
• boshqa m ehnat nizolari b o ‘yicha — xodim  o ‘z huquqi buzilgan- 
ligini  bilgan  yoki  bilishi  lozim   b o ‘lgan  k u n d a n   boshlab  u c h   oy.
D a ’vo  m u d d atlari  m eh n a tg a   oid  b a rc h a   nizoli  ishlar  u c h u n  
ham  q o ‘llanilm aydi.  X ususan,  M e h n at kodeksining 270-m oddasiga 
k o ‘ra,  m eh n atg a  oid  h u q uqiy  m u n o sa b a tla rid a n   kelib  ch iq ad ig an  
o ‘z  m e h n a t vazifalarini  bajarayotgan  x o d im n in g   sog‘lig‘iga shikast 
yetkazish  oqibatidagi  zararn i  yoki  u n in g   m o l-m u lk ig a  yetkazilgan 
zararn i  ish b e ru v c h id an   un d irish   t o ‘g ‘risidagi  ishlar b o ‘y ich a d a ’vo 
m ud d atlari jo riy  etilm aydi.
Shuningdek,  d a ’vo  m uddatlari joriy  etilm aydigan  d a ’vo  talablari 
qatoriga  m ehnatga  oid  huquqiy  m unosabatlardan  kelib  chiqadigan 
m a ’naviy zararni undirish haqidagi talablam i ko ‘rsatishim iz m um kin.
0 ‘zbekiston  R espublikasi  F u q aro lik   kodeksining  16 3 -m o d - 
dasida  d a ’vo  m u d d ati  jo riy   qilin m ay d ig an   tala b la r  ro ‘yxati  k o ‘r- 
sa tilg a n   b o ‘lib,  u sh b u   r o ‘y x a tla r  ju m la s id a   sh a x siy   n o m u lk iy  
h u q u q larn i va boshqa  n o m o d d iy  boyliklam i  him o y a qilish  haqidagi 
talab lar h am   n azard a tutilgan.  M a ’naviy zararn i q oplash  n o m o d d iy  
boyliklam i  va  n o m ulkiy  h u q u q larn i  him o y a  qilish n in g   b ird a n -b ir 
m a n b a i  hiso b lan ish i  bois,  F u q a ro lik   k o d e k sin in g   163-m oddasi 
birinchi qism iga m uvofiq,  m a ’naviy zararni un d irish   haqidagi tala b ­
lar b o ‘yicha d a ’vo m u d d ati jo riy  qilinm asligi yuzasidan  0 ‘zbekiston 
Respublikasi Oliy sudi plenum ining 2000-yil 28-apreldagi  « M a ’naviy 
zararn i  qoplash  haqidagi  q o n u n la rn i  qoM lashning ayrim   m asalalari 
t o ‘g ‘risida»gi  q a ro rid a   h am   tu sh u n tirish la r b erib  
0
‘tila d i1.
M e h n at  kodeksining  2 6 8 -m o d d asig a  k o ‘ra:
1)  x odim ,  kasaba  uyushm asi yoki  x o d im larn in g  b o sh q a vakillik 
o rg anlari;
2)  m e h n a tn in g   h u q u q   b o ‘yicha  inspektori;
3)  ish  beru v ch i,  m e h n a t  nizolari  kom issiyasining  qaroriga  rozi 
b o ‘lm a g a n   t a q d i r d a ,  s h u n in g d e k ,  u n g a   x o d im   t o m o n i d a n  
yetkazilgan  z a ra m i  q oplash  haqidagi  n izo la r  b o ‘yicha;
1  0 ‘zbekiston  R espublikasi  Oliy  sudi  p le n u m in in g   2000-yil  28-ap reld ag i 
qarorlari.  Т.,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  sudi,  2000,  23-bet.
2 0 8

---

4) 
p ro k u ro rla r  m eh n a tg a   oid  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rid a n   kelib 
c h iq ad ig an   ishlar  b o ‘yicha  su d d a   d a ’vo  q o ‘zg‘atish  huquqiga  ega 
b o ‘ladilar.
M e h n a t  n izolarini  su d d a  q o ‘zg‘atish n in g   o ‘ziga  xos  xususiyat­
larid an   biri  sifatida  m eh n a tg a   oid  h u q u q iy   m u n o sa b a tla r subyekt- 
larining  h u q u q larin i  him o y a  qilib,  x o d im lar vakillik o rganlarining, 
ju m la d a n   kasaba  u y u sh m asin in g   m e h n a t  ishlarini  q o ‘zg ‘atishga 
b o ‘lgan  h u q u q in i  e ’tir o f   etish  m u m k in .
A gar  x o d im lar  o ‘zlarining  buzilgan  h u q u q larin i  him oya  qilish 
m aqsadida sudda d a ’vo q o ‘zg‘atsalar,  kasaba uyushm asi q o ‘m italari 
esa o ‘zlariga q o n u n  bilan belgilangan b o sh q a shaxslarning q o n u n iy  
h u q u q   va  m an fa atlarin i  him o y a  qilish  v ak olatlaridan  kelib  chiqib, 
sudga  m u ro jaat  qiladilar.  X ususan,  « 0 ‘zbekiston  R espublikasining 
1992-yil  2-iyuldagi  K asaba  uy u sh m alari,  u larn in g   h u q u q lari  va 
fao liyatining  kafolatlari  to ‘g ‘risida»gi  Q o n u n in in g   11-m oddasiga 
k o ‘ra,  kasaba  uyushm alari  m eh n a tk ash la rn in g  m e h n a t  h u q u q larin i 
h im o y a  qilib,  d a ’vo  arizasi  b ilan   sudga  m u ro jaat  qilishga  haqli 
ekanligi  k o ‘rsatilg an '.
M e h n a t  n izolarini  k o ‘rish  haqidagi  ariza  bilan  sudga  m urojaat 
qilish  hu q u q ig a  ega  b o ‘lgan  shaxslar  q ato rid a   m e h n a tn in g   h uquq 
b o ‘yicha  insp ek to rlari  h a m   e ’tir o f  e tila d ila r  (M e h n a t  kodeksining
268-m oddasi).
S udda  fuqarolik  ishlari  yo zm a  shaklda  ariza  berish  yo ‘li  bilan 
q o ‘zg‘atiladi  (F P K n in g   148-m oddasi).  D a ’vogarning asosiy talablari 
d a ’vo  ariz ad a   k o ‘rsatilishi  lozim .  A gar  huquqi  buzilgan  shaxsning 
yoki  q o n u n iy   m an faatin i  sud  orqali  him oya  qiluvchi  m an fa atd o r 
shaxsning  arizasi  (d a ’vo  arizasi)  b o ‘lm asa,  protsessual  kafolatlar 
kafolatligicha qolaveradi,  d a ’vo arizasi buzilgan huquqni yoki q o n u ­
niy  m an fa atn i  him o y a  qilish  bilan   bogMiq  boMgan  sud  faoliyatini 
q o ‘zg‘atishda alohida aham iyatga ega2.
0 ‘zbekiston  R espublikasi  F P K n in g   155-m oddasiga  m uvofiq, 
d a ’vogarlarga  b ir  ariz ad a   o ‘zaro   bogMiq  boMgan  b ir  n e c h a   talabni 
birlashtirish  huquqi beriladi.  D a ’vo asoslari va p red m etlari  um um iy 
b ir - b ir i  b ila n   bogM iq,  ta la b la r   h a m   b ir  tu r d a   boM ganida  — 
d a ’v o larn in g  obyekti  sifatida  birlashtirilishi  k e ra k 3.
1  0 ‘zbekistonning  yangi  q o n u n la ri,  №   6.  Т .,  «Adolat»,  1993,  77-bet.
2  E.E.  Egamberdiyev.  F uqarolik  sud  ishlarini  yuritish  turlari.  Т .,  «K am alak», 
1997,  5-bet.
3 Sh.Sh.  Shorahmetov.  0 ‘zbekiston  Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi. 
Darslik.  Т.,  «Adolat»,  2001,  158-bet.
2 0 9

---

D a rh a q iq a t,  b o sh q a  ishga  o ‘tkazish  t o ‘g ‘risidagi  d a ’vo  arizasi 
bilan  m u rojaat q ilar e k an ,  x odim  ushbu ariz ad a  b ir v aq tn in g  o ‘zida 
ushbu  talab  bilan  birga  aw a lg i  ishiga  tiklash  va  m ajburiy  b ekor 
yurgan  vaqti  u c h u n   ish  h aq i  u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  yoki  a w a lg i 
ish  haqi  o ‘rtasidagi  farqni  u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  ta la b la m i  h am  
birlashtirishi  va  sud  m ajlisida  k o ‘rib  ch iqilishini  so ‘rashi  m u m k in . 
A gar  d a ’vo  asosi  va  p red m etlari  u m u m iy   b o ‘lm ay,  tu rli  huq u q iy  
m u n o sa b a tla rd a n   kelib  ch iq a ru v ch i  tala b la rd an   ib o rat  b o ‘lsa,  sud 
b ir tu rd a   b o im a g a n   talab n i  k o ‘rm asd an   qoldirish  t o ‘g ‘risida  ajrim  
ch iq arish i  lozim  b o ‘ladi.
S udda buzilgan  h u q u q   va  q o n u n iy   m an fa atlarn i  him o y a  qilish 
m aqsadida d a ’vo q o ‘zg‘atish sh a rtla rid a n  biri d a ’vo arizalari  u c h u n  
davlat  bojining  toManishi  hisoblanadi.  F P K n in g   104-m oddasida 
davlat  boji  undirilishi  lozim   b o ‘lgan  h u jja tla r  o ‘z  aksini  topgan. 
B unga  k o ‘ra,  su d la rg a   d a ’vo  a riz ala ri  b e rg a n lik   u c h u n   q o n u n  
hujjatlarida belgilangan tartib d a  va m iq d o rd a  davlat boji undiriladi. 
Biroq,  0 ‘zbekiston  R espublikasi  M e h n a t  kodeksining  2 7 7 -m o d - 
dasiga  m uvofiq,  m eh n a t huquqiy m unosabatlardan  kelib chiqadigan 
nizoli  ishlar b o ‘yicha  sudga  m u ro jaat  qilgan  d a ’vogarlardan  d a ’vo 
arizalari  u c h u n  davlat boji undirilm aydi.  Bu esa m eh n atg a oid  nizoli 
ishlarni  sud d a  k o ‘rishning  o ‘ziga  xos  protsessual  xususiyatlaridan 
biri  b o ‘lib,  xodim larn in g   m an fa atlarin i  him o y a  qilishga  qaratilg an  
ch o ra  sifatida e ’tiro f etiladi.
X uddi  shu  kabi  n o rm a   0 ‘zbekiston  R espublikasi  Soliq  k o d e k ­
sining  3 2 9 -m o d d a sid a   h am   n a z ard a   tu tilg an   b o ‘lib,  u nga  k o ‘ra, 
d a ’vogarlar  —  ish  h aqini  u n d irib   olish  to ‘g ‘risidagi  d a ’vo lar  va 
m e h n a t  h u q u q la ri  m u n o s a b a tla rid a n   kelib  c h iq a d ig a n   b o sh q a  
ta la b la r  yuzasid an   u m u m iy   yurisdiksiya  su d la rid a   davlat  bojini 
t o ‘lashdan  ozo d   q ilin a d i1.
23.4.  Mehnatga  oid  ishlarni  sudda  ko‘rishga  tayyorlash 
va  ko‘rishning  protsessual  tartibi
M e h n a t  ish la rin i  su d d a   k o ‘rishga  ta y y o rla s h   b ila n   b o g ‘liq 
harakatlarni am alga oshirishga fuqarolik ishini q o ‘zg‘atganidan so‘ng 
kirishadi.  Q o n u n   m e h n a t  ishini  q o ‘zg‘a tm a sd a n   a w a l  tayyorlov 
harakatlarini am alga oshirishni nazarda tutm aydi. Aks holda fuqarolik
1 0 ‘zbekiston  Respublikasining Soliq kodeksi.  0 ‘zbekiston  Respublikasi  qonun 
hujjatlari  to ‘plam i,  2007,  №   52  (I).
2 1 0

---

sud  ishlarini  yu ritish n in g   q o n u n d a   n azard a  tu tilm a g an   bosqichi 
yuzaga  kelishi  m u m k in .
Ish n i  sud d a  k o ‘rishga  tayyorlash  to ‘g ‘risida  ajrim   chiqarilishi 
sudya  to m o n id a n   ishni  sud d a  k o ‘rishga  tayyorlash  harak atlarin i 
bosh lag an lig id an   d a lo la t  berad i.  Ish n i  su d d a  k o ‘rishga  tayyorlash 
b o ‘y ich a  su d y an in g   am alga  oshirishi  lozim   b o ‘lgan  protsessual 
h arak atlari  F P K n in g   160-m oddasida  o ‘z  ifodasini  to p g an   b o ‘lib, 
tayyorlov ja ra y o n id a   sudya  ish  h o latla rid a n   kelib  ch iq ib ,  m azk u r 
m o d d ad a k o ‘rsatilm agan boshqa tayyorlov harakatlarini ham  am alga 
oshirishi  m u m k in .
Ish  b e ru v c h in in g   tash a b b u si  b ila n   ish d a n   b o ‘sh atilg an   yoki 
b o sh q a  ishga  o ‘tkazilgan  x o d im n i  ishga tiklash  to ‘g ‘risidagi  nizoni 
su d d a   k o ‘rishga  tayyorlash  b o sq ich id a  sudya  b u   t o ‘g ‘risida b uyruq 
bergan  m an sa b d o r shaxsni jav o b g ar to m o n id a n   tu rib   ishtirok etish 
u c h u n   u c h in c h i  shaxs  sifatida jalb   etish  m asalasini  hal  qiladi.  Shu 
o ‘rin d a   ishni  su d d a   k o ‘rishga  tay yorlash  ja ra y o n id a   m an sa b d o r 
shaxsni xodim ni  ishdan b o ‘shatganlik yoki boshqa ishga o4kazganlik 
sabablarini  an iq lash   m aq sad id a  so ‘roqlashi  lozim .
F P K n in g   160-m oddasiga ko ‘ra, sudya m eh n at nizolari yuzasidan 
sud m ajlisida davlat boshqaruvi organlari,  m eh n a t jam oasi v a ja m o a t 
tash k ilo tlari  vakillarining  ish tiro k   etish  m asalasini  hal  qiladi.  Shu 
o ‘rin d a ,  m e h n a t  in tizo m in i  buzish,  ish  b e ru v ch in in g   m o l-m u lk ig a 
z a ra r  yetkazish  t o ‘g ‘risidagi  ishlar  b o ‘yicha  m e h n a t  jam o a sin in g  
vakilini ja lb   etish  a lo h id a   ah a m iy at  kasb  etadi.
M e h n a t  ja m o a la ri  va  ja m o a t  ta sh k ilo tla ri  v a k illa rin in g   sud 
m ajlisiga jalb   qilish  su dyaning  ajrim i  asosida  hal  qilinadi.  M azk u r 
ajrim d a  yuzaga  kelgan  n izo n in g   m az m u n i,  ishtirok  etish  m aqsadi, 
k e lish m o v c h ilik n in g   su d   m ajlisig a c h a   m e h n a t  ja m o a la rid a   hal 
qilinishi  h a m d a  vakil  vakolatini  rasm iylashtirish  tartibi  k o ‘rsatilishi 
m u m k in .
M e h n atg a   d o ir  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rid a n   kelib  ch iq a d ig an  
nizoli  ishlarni  su d d a  k o ‘rishga  tay y o rlash n in g   m u h im   protsessual 
xususiyatlari  m a z k u r tu rk u m d ag i  ishni  sud d a  k o ‘rishga  tayyorlash 
u c h u n   maxsus m u d datlam ing joriy etilganligidir.  X ususan,  m ehnatga 
d o ir h u q u q iy   m u n o sa b a tla rid a n   kelib  ch iq a d ig an   tala b la r b o ‘yicha 
ishni sudda ko ‘rishga tayyorlash ariza qabul qilingan kun d an  boshlab, 
o ‘n  k u n lik   m u d d a td a n   k e c h ik tirm a y   a m a lg a   o sh irilish i  lozim  
(F P K n in g   1 3 1 -m o d d a si).  0 ‘z b e k isto n   R e sp u b lik a si  O liy  sudi 
plenum i qarorlarida ham  m ehnatga oid nizoli ishlarni sudda k o ‘rishga 
tay y orlash  u c h u n   m axsus  q isqartirilgan  m u d d a tla m in g   belgilan-
2 1 1

---

ganligini  e ’tiborga  olib,  d a ’vo  ariza  qabul  qilin g an   b o ‘lsa,  sud 
to m o n id a n   ishni  ko ‘rishga  tayyorlash  q o n u n d a   belgilangan  m u d ­
d a tla r  do irasid a  hal  qilinishini  lozim ligi  yuzasid an   tu sh u n tirish la r 
beriladi.
S udlar to m o n id an   m eh n atg a oid  huquqiy m uno salatlard an   kelib 
ch iq ay o tg an   ishlar yuzasidan  chiq arilay o tg an   hal  qiluv  q a ro rin in g  
q o n u n iy ,  asosli  va  adolatli  b o ‘lishining  eng  m u h im   sh a rtla rid a n  
biri  ish  u c h u n   ah am iy atg a  ega b o ‘lgan  h o latla rn in g  t o ‘liq va  ushbu 
h o la tla rn in g   isb o tlan ish id ir.  M a z k u r  s h a rtla rn i  t o ‘liq  b a ja rm a y  
tu rib ,  nizoli  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rn i  tartib g a   soluvchi  m e h n a t 
h u q u q i  n o rm alarin i  to ‘g ‘ri  q o ‘llash  m u m k in   b o ‘lm aydi.
Ay n a n ,  fuqarolik  ishlarini  su d d a  k o ‘rishga  tay yorlash  vazifa- 
larid an   biri  h am   sud larn in g   ishni  hal  etish  u c h u n   z a ru r  b o ‘lgan 
d alillar  d o irasini  aniqlash  va  u larn in g   o ‘z  v aq tid a  sud  m ajlisiga 
taq d im   etilishini  t a ’m in lash d an   iboratdir.  M e h n a t  ishlari  b o lyicha 
tara fla r  va  protsessning  b o sh q a  ishtirokchilari  to m o n id a n   taq d im  
etilgan  dalillarning  daxldorligi  m asalasini  hal  q ilar  e k an ,  sudya 
u sh b u   shaxslarga  ay n a n   qaysi  h o lat  m az k u r  d alillar  bilan  isbot- 
lanishi  m um kinligini  k o ‘rsatishlarini  ta k lif  qiladi.
Ish  yuzasidan  u  yoki  bu  daliln in g   ta q d im   etilishi  x odim   bilan 
tu zilg a n   m e h n a t  s h a rtn o m a sin i  b e k o r  qilish  asoslariga  k o ‘proq 
b o g ‘liq  b o ‘lad i.  B in o b a rin ,  s h ta tla r   q isq a rg a n lig i  m u n o sa b a ti 
m e h n a t  sh a rtn o m a sin i  b e k o r  qilish  t o ‘g ‘risidagi  ishlarda  ishni  hal 
etish  u c h u n   z a ru r  b o ‘lgan  dalillar  sifatida  s h ta tla r  jadvali  e ’tiro f 
etiladi.
M a ’naviy  zararni  undirish  haqidagi  ta la b la r  m avjud  boMgan 
m e h n a t ishlarini sudda  k o ‘rishga tayyorlash  o ‘ziga xos xususiyatlari 
bilan   ajralib  tu ra d i.  M a zk u r  b o sq ic h d a   sud  ta ra fla rn in g   talab   va 
e ’tiro zlarin i  asoslaydigan  faktlarni,  sh u n in g d ek ,  n izo n i  t o ‘g ‘ri  hal 
e tish   u c h u n   m u h im   a h a m iy a tg a   ega  boMgan  b o sh q a   isb o tlash  
p red m e tla rin i  aniqlashi  lozim .  M a ’naviy  zararn i  u n d irish   t o ‘g ‘ri- 
sidagi  ishlar  b o ‘y ich a  isbotlash  p re d m e ti  boMib  qu y id ag ilar  ta n  
olinadi:
1)  ja v o b g a r  to m o n id a n   so d ir  etilgan  h a ra k a t  (harak atsizlik ) 
bilan  d a ’vogarga  yetkazilgan  m a ’naviy  z a ra r  o ‘rtasidagi  sababiy 
bogM anish,  ja v o b g a r n in g   x a tti- h a r a k a tla r i  n im a la r d a n   ib o ra t 
ekanligi  va  u n ing  q a c h o n   so d ir  etilganligi;
2)  javobgar  to m o n id a n   so d ir  etilgan  ushbu  h a ra k a t  (h a ra k a t­
sizlik)  natijasida d a ’vogarning q an d ay  shaxsiy  n o m o d d iy  h u q u q lari 
buzilganligi;
2 1 2

---

3)  d a ’v o g a rn in g   jism o n iy   va  ru h iy   a z o b la n ish i  n im a d a   aks 
etganligi;
4)  z a ra r  y e tk azu v ch in in g   ayb  darajasi;
5)  ja b rla n u v c h in in g   shaxsiy  xususiyatlari;
6)  t o ‘lovning  m iq d o ri1.
Bizga  m a ’lu m ki,  x o d im n in g   ish d an   b o ‘shatilganligining  q o n u - 
niyligi yoki u n in g  sog‘lig‘iga,  m o l-m ulkiga z a ra r yetkazilm aganligi, 
m e h n a t  sh a rtn o m a s in i  b e k o r  qilish  t a ’rifi  m e h n a t  q o n u n larig a  
m u v o fiq   kelishligi  va  u m u m a n ,  x o d im n in g   m e h n a t  h u q u q la ri 
b uzilm aganligini  isbotlash b u rch i  ish beru v ch i-jav o b g ar zim m asiga 
yuklatiladi.
X uddi  sh u n in g d e k ,  x o dim ga  o ‘z  x a tti-h a ra k a tla ri  (h a ra k a t- 
sizligi)  o q ib a tid a   m a ’naviy  z a ra r  y e tk a z ilm ag a n lig in i  isbotlash 
b u rch i  h a m   ish  b eruvchi  zim m asiga  yuklatiladi.  B oshqacha  qilib 
aytganda, javobgar zim m asida zarar yetkazishda o ‘z aybining mavjud 
em asligini  isbotlash  b u rch i  yotadi.
A yrim   h o llarda  z a ra r  yetkazuvchining  aybi  m avjud  b o ‘lish- 
boM masligidan  q a t’i  nazar,  q o n u n   m a ’naviy  zarar  u c h u n   to ‘lovlar 
undirilishini  nazarda  tutadi.  M asalan,  o sh iqcha  xavf m anbai  xodim  
m eh n a t vazifalarini bajarish bilan bogMiq holda vafot etsa yoki uning 
sogMigMga yetkazilgan  taq d ird a  zarar yetkazuvchining aybidan  q a t’i 
nazar,  m a ’naviy  zarar  u c h u n   toMovlar  undirilishi  lozim   boMadi.
Ishni  sud d a  ko ‘rishga  tayyorlash  b o sq ich id a  m a ’naviy  zararni 
u n d irish   h a q id a g i  ish n i  hal  e tish   u c h u n   z a ru r  boMgan  dalillar 
doirasini  aniqlash va u lar o ‘z vaqtida sud  m ajlisiga taq d im  etilishini 
ta ’m inlash h am  m uhim  aham iyat kasb etadi.  0 ‘z navbatida,  isbotlash 
b u rc h in in g   taq sim la n ish in in g   ish  u c h u n   m u h im   boMgan  dalillarni 
sudga  taq d im   etish  m ajburiyati  bilan  o ‘zaro   bogMiqdir.  F P K n in g  
57-m oddasi 3-qism iga k o ‘ra,  dalillar taraflar va ishda ishtirok etuvchi 
boshqa  shaxslar to m o n id a n   taq d im   etiladi.
A gar q o ‘sh im c h a  d alillar ta q d im   etish  taraflar va  ishda  ishtirok 
etu v ch i  b o sh q a  shaxslar  u c h u n   qiyinchilik  tu g ‘dirsa,  sud  ularning 
iltim osnom asiga k o ‘ra,  dalillar to ‘plashda ularga yordam   k o ‘rsatadi. 
X u su sa n ,  b o sh q a   su d la rg a   su d   to p sh iriq la rin i  j o ‘n a ta d i,  z a ru r 
h ollarda dalillarni ta ’m inlash tartibida joyga borib ko ‘zdan kechirish
1  М.Л.  С т епанов.  П р ед м е т  д о к а з ы в а н и я   п о  гр а ж д а н с к и м   д ел ам   о 
к о м п е н сац и и   м орал ьн о го   вреда.  Ж урнал  «Закон   и  право»,  2000,  №   12, 
стр.  35.;  А .М .  Эрделевский.  К о м п ен с ац и я  м оральн ого  вреда  в  Р оссии  и  за 
рубеж ом .  М .,  1997,  стр.  177.
2 1 3

---

o ‘tk azad i,  g u v ohlar  so ‘roq  q ilin ad i,  yo zm a  va  ashyoviy  d alillar 
talab   qilib  olinadi.
F u q arolik  protsessual  qon u n ch ilig ig a  k o ‘ra,  b a r  b ir  ta r a f  o ‘zi- 
ning talabi va e ’tirozlariga asos qilib k o ‘rsatgan  ho latlarn i isbotlashi 
sh art  (F P K n in g   5 7 -m o d d asi).  M e h n atg a   oid  h u q u q iy   m u n o sa ­
b a tla r d a n   k e lib   c h iq a d ig a n   n iz o li  is h la r   y u z a s id a n   isb o tla s h  
b u rch in in g  taqsim lanishi o ‘ziga xos xususiyatga ega.  X ususan,  ishga 
tiklash  to ‘g ‘risidagi  nizoli  ishlar  b o ‘y ich a  isbotlash  b u rc h i  asosan 
ish  beruvchiga  yuklatiladi.  C h u n k i  ish  b o ‘y icha  asosiy  d alillar  ish 
beruvchida m avjud boMadi.
Ish b e ru v ch in in g  tashabbusi  bilan  m e h n a t sh a rtn o m a sin i b e k o r 
qilish  ja ra y o n id a   (M K n in g   1 0 0 -m o d d a si)  m e h n a t  q o n u n la rin i 
qoMlash  tash a b b u si  ish  b eru v ch i  to m o n id a n   a m alg a  o sh irila d i. 
S h u n in g   u c h u n   h am   sudga  taq d im   etilishi  lozim   boMgan  quyidagi 
dalillar:  d a lo la tn o m a la r,  x o d im larn in g   tu sh u n tirish   xatlari,  tab e l- 
lar,  ish jadvali  va  ish  b eruvchida  m avjud  boMadi.
M e h n atg a   d o ir  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rd a n   kelib  ch iq ad ig an  
ishlarni sudda k o ‘rish m uddatlarida o ‘ziga xos protsessual xususiyat- 
lar  m avjudligini  a lo h id a   qayd  etish  lozim .  Ju m la d a n ,  F P K n in g  
131-m oddasiga  m uvofiq,  m e h n a t  ishlari  birin ch i  instansiya  sudi 
to m o n id a n   sud d a  k o ‘rishga  tayyorlab  boM ingan  k u n d a n   e ’tib o ra n , 
o ‘n  kun  ichida,  bash arti,  tara fla r b ir tu m a n   yoki  sh a h a rd a  jo y la sh ­
g an boMsalar,  yigirm a k u n d a n   kech ik tirm ay  k o ‘rilishi  lozim .  M e h ­
n atga  o id  nizoli  ishlarni  su d d a  k o ‘rish  m u d d a tin in g   b ir  oy  qilib 
belgilanishiga q o n u n  yoM  q o ‘ym aydi.
23.5.  Mehnat  ishlari  yuzasidan  sudning  hal  qiluv  qarori
Q o n u n c h ilik d a  h a m   h a r b ir ish b o ‘y ich a  sud  hal  qiluv q arorlari 
q o n u n iy ,  asosli va adolatli boMishi lozim ligi qayd etiladi  (F P K n in g
1 8-m oddasi).
M e h n a tg a   d o ir  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rd a n   kelib  c h iq a d ig a n  
ish la r  b o ‘y ich a   s u d la r  to m o n id a n   q a b u l  q ilin a d ig a n   hal  qiluv 
qaro rlari  toMiq  ravishda  F P K n in g   203—2 0 7 -m o d d a lari  talablariga 
javob berishi  lozim .  0 ‘zbekiston  Respublikasi Oliy sudi p lenum ining 
1998-yil  17-apreldagi  «Sud  hal  qiluv  qaro ri  haqida»gi  q a ro rid a  
hal  qiluv q aro rlarin i  qabul  qilishda su d y alar ishlarni  q o n u n  asosida 
ishning holatiga  m uvofiq,  sudyalarga c h e td a n  t a ’sir k o ‘rsatm aydigan 
sharoitda hal qilishlari  lozimligi,  F P K n in g  7-m oddasidagi talablarga
2 1 4

---

q a t ’iy  rioya  etishga  m ajb u r  e k an lik lari  t o ‘g ‘risida  к о ‘rsa tm a lar 
b e rilg a n 1.
Sud  hal  qiluv  qaro rlari  kirish,  bayon  qilish,  asoslantirish  va 
xulosa  qism larid an   ib o rat  b o ia d i.
M e h n a tg a   oid  ish la r  b o ‘y ich a  c h iq a rila d ig a n   sud  hal  qiluv 
q aro rlarin in g   kirish  qism ida  hal  qiluv  qarori  ch iqarilgan  vaqt  va 
jo y ,  hal  qiluv qaro ri  ch iq a rg an   su d n in g  n o m i,  su dyaning fam iliyasi 
(sud  ta rk ib i),  sud  m ajlisining  k o tibi,  p ro k u ro r,  ag ar  ish  o c h iq  
yoki yopiq sud  m ajlisida k o ‘riladigan  b o ‘lsa,  bu  haqdagi  m a ’lu m ot, 
k o ‘rilayotgan  ishning n o m i,  q an d ay  korxona,  tashkilot va m uassasa 
to m o n id a n   d a ’vo  b e rilg an lig i  ( to ‘liq  n o m i  b ila n ),  a g a r  d a ’vo 
p ro k u ro r  yoki  b o ‘ysunuv  ta rtib id a n   yuqori  tu ru v ch i  ish  beruvchi 
to m o n id a n   berilgan  b o ‘lsa,  qaysi  yuridik  shaxs  m an faati  k o ‘z la n - 
ganligi,  d a ’vo  arizad a  k o ‘rsatilgan  yoki  sud  to m o n id a n  jalb   etilgan 
b a rc h a   jav o b g arlar  (fam iliya,  ismi  va  sharifi  k o ‘rsatilgan  h o ld a), 
d a ’vosining  su m m asi  k o ‘rsatilishi  kerak.
A d ab iy o tlard a  sud  hal  qiluv  q a ro rin in g   bayon  qilish  qism ida, 
ag ar  n izo   m e h n a t  nizo larin i  k o ‘ruvchi  kom issiyada  k o ‘rilsa,  n iz o ­
ning bu o rg an lard a k o ‘rilishi  natijalari  k o ‘rsatilishi,  ag ar korxonada 
bu n d a y   o rg an la r b o ‘lm asa,  u larn in g   y o ‘qligi  q a ro rd a   aks  ettirilishi 
t a ’k id la n a d i2.  A gar  ish  F P K n in g   2 5 9 -m o d d a sig a   b in o a n ,  m a n ­
sa b d o r  shaxs jalb   q ilinib,  k o ‘rilgan  b o ‘lsa,  bu   t o ‘g ‘rida  q a ro rn in g  
barch a qism larida yozilishi  kerak. Ju m la d a n ,  qaro rn in g  bayon qilish 
qism ida u n ing bergan tushuntirishlari qisqacha ifodalanishi, asoslash 
qism ida  su d n in g   q a n d a y   xulosalarga  kelganligi,  q a ro r  qism ida  esa 
u n in g   korxonaga  toMashi  lozim   boMgan  z a ra r  h aq in in g   m iqdori 
an iq   belgilab  k o ‘rsatilishi  kerak.
M ehnat  ishlari  bo kyicha yetkazilgan  zaram i  undirish  to ‘g‘risidagi 
sud  hal  qiluv  q a ro rin in g   b ay o n   qilish  qism ida  ish  b eruvchining 
ta la b la ri,  d a ’voni  n im a la r  b ila n   aso slay o tg an lig i,  d a ’v o g a rn in g  
fikricha,  javobgar  yoki  b ir  nech a  javobgarlardan  h a r  biri  q ancha 
m iqdorda  zaram i  toMashligi;  d a ’vogar  to m o n id an   yetkazilgan  m o d ­
diy zaram i undirish to tg ‘risidagi  M ehnat kodeksining 270-m oddasida 
ko‘rsatilgan sudga m urojaat qilish m uddati oMkazib yuborilgan b o ‘lsa, 
qanday asoslarga k o ‘ra,  uning tiklanishini so'rayotganligi k o ‘rsatiladi.
1 Q o n u n  n om i  bilan.  O 'zbekiston  Respubikasi  Oliy sudi  axborotnom asi,  1998, 
№  
1
-
2
.
2  Sh.Sh.  Shorahmetov.  0 ‘zbekiston  Respublikasining fuqarolik protsessual huquqi. 
Darslik.  Т .,  «A dolat»,  2001,  304-bet.
2 1 5

---

X odim lar to m o n id an  ish beruvchiga nisbatan yetkazilgan zararni 
un d irish   t o ‘g ‘risidagi  ishlar  yuzasidan  ch iq arilg an   sud  hal  qiluv 
qarorining asoslantiruvchi qism iga alohida e ’tibor berish talab etiladi. 
X u s u s a n ,  u sh b u   q is m d a   is h n in g   su d   to m o n id a n   a n iq la n g a n  
ho latla ri,  x o d im larn in g   m o d d iy  javobgarligi ni  keltirib  ch iq aru v ch i 
asos  va  sh a rt-sh a ro itla r,  ish  b eruvchiga  yetkazilgan  haq iq iy   z a ra r 
m iq d o ri,  z a ra r va  u n in g   m iqdori  n im a la r bilan   asoslanayotganligi, 
javo b g arn in g   h u q u q q a   x ilo f x a tti-h a ra k a tla ri  (harakatsizligi)  nim a 
bilan   ifodalanishi,  u n ing  haqiqiy  z a ra r  bilan  m iq d o r  o ‘rtasidagi 
sababiy  bogM anish,  ishning  holatlari  t o ‘g ‘risidagi  sud  xulosalariga 
asos  boMgan  dalillar,  sud  u  yoki  bu  dalilni  rad  q ilishda  asoslangan 
xulosalar, jav o b g ar yoki jav o b g arlar u c h u n   m o d d iy  javobgarlikning 
qaysi  tu ri  (toMiq  yoki  q ism an )  qoM lanilishi,  m az k u r  javobgarlik 
qaysi  q o n u n la rd a   o ‘z aksini  topganligi,  sud  am al  qilgan  m o d d iy  va 
protsessual  huquq  n o rm alari  k o ‘rsatilmogM  lozim .
Sud  alb a tta ,  x o d im d a n   (yoki  x o d im larn in g   h a r  b irid a n )  u n d i­
rilishi  lozim   boMgan  z a ra r  m iq d o rin in g   hisobini  aniqlashi  kerak 
boMadi.  Lekin  m az k u r  tu rk u m d ag i  n izolarni  hal  qilish ja ra y o n id a  
su d lar to m o n id a n   m oddiy javobgarlik tu ri va undirilishi  lozim   boM­
gan  z a ra rn in g   m iq d o rin i  a n iq lash d a xatoliklarga yoM  q o ‘yilm oqda.
A gar  ja v o b g a rla r  yoki  ja v o b g a r  yetk azilg an   m o d d iy   z a ra rn i 
un d irish   t o ‘g ‘risidagi  ish  b e ru v ch in in g   talab larin i  ta n   olsa,  u sh b u  
holat  sud  to m o n id a n   qabul  qilingan  hal  qiluv q a ro rid a   k o ‘rsatilishi 
m u m k in .
Ish  b eruvchi  to m o n id a n   M e h n at  kodeksining  2 7 0 -m o d d asid a 
ko ‘rsatilgan sudga  m urojaat qilish  m uddati sud to m o n id a n  tiklangan 
boMsa,  uning uzrli sabablarga k o ‘ra, oMkazib yuborilganligini tasdiq- 
lovchi  m a ’lu m o tla r  k o ‘rsatilishi  kerak.
A gar sud xodim ning zarar yetkazishdagi aybini  va u n ing m oddiy 
ah v o lin i  hisobga  olib,  z a ra r  m iq d o rin i  k am aytirishni  lozim   to p sa, 
hal  qiluv  q a ro rid a   z a ra r  m iq d o rin i  k a m a y tirish n in g   sabablarini 
asoslab  berishi  lozim .
U m u m iy   qoida  b o ‘yicha,  b ir  n e c h a  jav o b g ar  to m o n id a n   z a ra r 
yetkazilganida  sud  u larn in g   yetkazilgan  zarardagi  ayb  darajasini, 
m o d d iy  javobgarlik  tu ri  va  d o ira sid a n   kelib  ch iq ib ,  o ‘z  hal  qiluv 
qaro rid a ular m ajburiyatlarini aniqlaydi.  L ekin,  agar sudning hukm i 
bilan  b ir n e c h a  x o d im larn in g  yoki  xodim   va  korx o n a bilan  m e h n a t 
m u n o sa b a tla rid a   boM magan  b o sh q a  shaxslar  to m o n id a n   y etkazil­
ganligi  k o ‘rsatib q o lyilgan boMsa,  hal qiluv q a ro rid a   m a z k u r shaxs­
larning  birgalikdagi  javobgarligi  k o ‘rsatilishi  kerak.
2 1 6

---

Agar hukm  e ’lon qilinib, unda fuqarolik da’vosi kolrilmasdan qolgan 
boMsa yoki hukm ning fuqarolik d a ’vosi  bekor qilinib,  ishning bu qismi 
fuqarolik  sud  ishlarini  yuritish  tartib id a  yangidan  k o ‘rish  u ch u n  
yuborilgan  b o ‘lsa,  sud  fuqarolik  ishlarini  yuritish  tartibida  m azkur 
shaxslardan  yetkazilgan  zaram i  biigalikda  undirib  olish  huquqiga  ega.
Shu bilan birga sud sudlanuvchilar zim m asiga,  birgalikdagi xatti- 
harakatlari  oqibatida  yetkazilgan  zarar  u c h u n   u m u m iy   em as,  balki 
alo h id a-alo h id a  m oddiy javobgarlik  yuklashi  h am   m um kin.  Z a rar 
u n dirishning m azk u r tartibi  d a ’vogarning m anfaatlariga to ‘g ‘ri  kelsa 
va  zarar  undirishni  t a ’m inlashga  yordam   bersagina,  yo ‘l  q o ‘yiladi.
U sh b u   tu rk u m d a g i  ishlar  yuzasidan  ch iq arilgan  sud  hal  qiluv 
q a ro rin in g   xulosa  q ism ida  su dning  arz  qilingan  ta la b la m i  q a n o a t- 
lan tirish i  yoxud  b u tu n la y  yoki  q ism an  rad  etish  t o ‘g‘risidagi  xulo- 
sasi,  d a ’v ogarning  foydasiga  jav o b g ard an   (yoki  h a r  b ir  javobgar) 
u n diriladigan zararn in g  aniq su m m asi,  sud xarajatlarining m iqdori, 
u n in g  taq sim lan ish i,  hal  qiluv qaro ri  u stidan  shikoyat  berish  m u d ­
dati  va  tartib i  k o ‘rsatilishi  lozim .
23.6.  Mehnatga  oid  nizoli  ishlar  bofcyicha  sud  hal  qiluv 
qarorini  ijro  etish  xususiyatlari
Q o n u n c h ilik   m e h n a tg a   oid  h u q u q iy   m u n o sa b a tla rd a n   kelib 
c h iq a d ig an   n izoli  ishlar  b o ‘y icha  sud  hal  qiluv  q a ro rlarin i  ijro 
qilishning q a to r xususiyatlarini  n azard a tu ta d i. Ju m la d a n ,  xodim ga 
uch  oylik  ish  h a q id a n   o rtiq   b o ‘lm agan  ish  haqini  u n d irib   berish 
t o ‘g ‘risidagi  h a m d a   m e h n a t  sh a rtn o m a si  g ‘ay riq o n u n iy   ravishda 
b e k o r  qilingan  x o d im n i  yoki  g ‘ay riq o n u n iy   ravishda  b o sh q a  ishga 
o ‘tkazilgan xodim ni  a w a lg i  ishiga tiklash t o ‘g ‘risidagi,  shuningdek, 
m e h n a t  sh a rtn o m a sin i  b e k o r  qilish  asoslarining  t a ’rifini  o ‘zgar- 
tirish   to ‘g ‘risidagi  su d n in g   hal  qiluv  qarorlari  d a rh o l  ijro  etiladi 
(F P K n in g   219,  M K n in g   2 7 3 -m oddasi).
M azkur h o latd a   hal qiluv q aro rin in g  d a rh o l  ijro etilishi  sudning 
y o ‘l  q o ‘yish  hu q u q ig a  b o g ‘liq  b o ‘lm ay,  q o n u n g a   k o ‘ra,  hal  qiluv 
qarorining chiqarilishi bilan darhol  ijroga qaratiladi.  Boshqa hollarda 
esa sud,  agar alo h id a  h o latla r natijasida hal  qiluv q aro rin in g   ijrosini 
k echiktirish  u n d iru v ch i  u c h u n   k o ‘p  z a ra r  keltirishi  m u m k in   yoki 
ijroning  bajarilishi  m u m k in   b o ‘lm ay  q oladi  deb  hisoblasa,  o ‘z  hal 
qiluv q a ro rin in g  xulosa q ism id a yoki  a lo h id a  ajrim   ch iq arish  orqali 
hal qiluv q arorining darhol  ijro etilishiga y o ‘l q o ‘yishga haqli b o ia d i 
(F P K n in g   220-m oddasi).
2 1 7

---

M isol  u c h u n ,  k o rx o n an in g   tugatilishi  m u n o sab ati  bilan   n a tu ra  
shaklida xodim ga otgul  (o rtiq c h a  ishlagan vaqti u c h u n  olingan dam  
olish  kuni)  berish  t o ‘g ‘risidagi  sud  hal  qiluv  q a ro rin in g   ijrosini 
bajarish  m u m k in  b o ‘lm ay qoladi.  Bu  h olda sud  hal qiluv q aro rining 
d a rh o l  ijro etilishini  t a ’m inlashga  haqlidir.
M eh n atg a  oid  nizoli  ishlar  b o ‘yicha  ch iq arilg an   sud  hal  qiluv 
qaro rlari  ijro  qilish  p redm etiga  q arab  ikki  g u ruhga  ajratiladi:
a)  jav o b g ard an   m a ’lum   pul  su m m asin i  u n d irish   to ‘g ‘risidagi 
sud  hal  qiluv  qarorlari;
b)  jav o b g ar  to m o n id a n   m a ’lum   b ir  x a tti-h a ra k a tla rn i  (m a sa ­
lan,  m ulkni  n a tu ra   shaklida  berish,  ishga  tiklash  t o ‘g ‘risidagi  va 
b o sh q .)  am alga  oshirish  t o bg ‘risidagi  sud  hal  qiluv  qarorlari.
Q aytarm a ijroning cheklanishi to ‘g brisidagi  qoida m eh n at nizolari 
kom issiyasining  qaroriga  asosan,  xodim larga  to ‘lan g an   pul  s u m ­
m asini  qayta  un d irish  ja ra y o n id a   h a m   qoM lanilishi  m um kin.
M ehnat qonunchiligida m eh n a t nizolari yuzasidan  m eh n at  nizo­
lari  kom issiyasi  ch iq a rg an   q a ro r,  sh u n in g d e k ,  sud  ch iq a rg an   q a ro r 
asosida  toM angan  su m m a la rn i,  b a sh arti,  q a ro r  x o d im n in g   bergan 
yolg‘on   m a ’lum otlariga yoki taq d im  etgan soxta hujjatlariga asosan 
qabul qilingan b o ‘lib, pirovardida u  n azo rat tartib id a b e k o r qilingan 
hollardagina,  xodim dan qayta undirishga y o ‘l q o ‘yilishi  o ‘z ifodasini 
to p g an   (M K n in g   27 8 -m o d d asi).
1.  M ehnatga oid nizoli  ishlarni k o ‘rib hal qiluvchi  qanday o rganlarni bilasiz?
2.  Q anday  m ehnat  nizolari  bevosita  sudda  ko ‘rib,  hal  etilishi  lozim ?
3.  M ehnatga oid nizoli ishlarining taalluqliligi va sudlovligi haqidagi qoidalarga 
rioya  qilm aslikning oqibatlari  qanday?
4.  M ehnatga  oid  nizoli  ishlarda  taraflar  kim lar,  ularning  protsessual  huquq 
va  m ajburiyatlari  nim ad an   iborat?
5.  M ehnat  ishlari  b o ‘yicha  protsessual  huquqiy  vorislikka  y o ‘l  q o ‘yishning 
qanday  xususiyatlari  m avjud?
6.  Ishga tiklash to ‘g ‘risidagi  ishlar b o ‘yicha uchinchi  shaxslar sifatida kim lar 
jalb   etiladi?
7.  M ehnat  nizolari yuzasidan sudga m urojaat qilish  m uddatlarini k o ‘rsating.
8.  M e h n at  nizoli  ishlarini  sudda  k o ‘rishga  tayyorlash  bosq ich id a  sudya 
to m o n id an   qanday  protsessual  harak atlar  am alga  oshirilishi  lozim ?
9.  M ehnat  ishlari  b o 'y ich a  chiqarilgan  sud  hal  qiluv  qarorlariga  qanday 
talab lar  q o ‘yiladi?
10.  M ehnatga  oid  ishlar  yuzasidan  chiqarilgan  sud  hal  qiluv  q arorlarini  ijro 
etishnng  qanday  xususiyatlari  m avjud?
N A ZORAT  SAVOLLARI