M. M. Mamasiddiqov, Z. N. Esanova, D. Y. Habibullayev

Sh.R .  Yo'ldosheva.  O ila  huquqi.  D arslik.  Т .,  «Adolat»,  2007,  179— 184-bet.; 
Г раж д анское  и  торговое  п раво  зарубеж ны х  стран.  У чебное  п особ и е.  П од 
общ .  ред.  проф .  В.В.  Безбаха  и  проф .  В.К.  П учинского.  М .,  М Ц Ф Э Р , 2004, 
стр.  645—646.
2  S.A.  M aripova,  К.К.  Olimova.  A lim ent  undirish  to ‘g‘risida  ishlarni  sudda 
ko'rishning protsessual xususiyatlari.  Qarang. Ayrim turkum dagi fuqarolik ishlarini 
su d d a  k o 'ris h n in g   protsessual  xususiyatlari.  M a s’ul  m u h a rrir  prof.  S h.S h. 
Shorahm etov.  M ualliflarjam oasi. Т., T D Y I,  2006,  32—65-bet.;  F.M.  Otaxojayev. 
0 ‘zbekiston  R espublikasining  O ila  huquqi.  D arslik.  (M .H .  Rustam boyevning 
u m u m iy   ta h riri  o stida).  Т .,  T D Y I,  2005,  181 — 188-bet.;  F.M .  O taxojayev, 
Sh.R.  Y o ‘ldosheva.  O ila  huquqi.  D arslik.  Т .,  «Adolat»,  2007,  185—212-bet.; 
0 ‘zbekiston  Respublikasining  O ila  kodeksiga  sharhlar.  (H .  R ahm onqulovning 
u m um iy  ta h riri  ostida).  Т .,  «Adolat»,  2000,  190—213,  251—262-bet.
179

---

y o ‘qotgan,  nogiron bolalarga nafaqa va boshqa q o ‘shim cha xarajatlar 
q ilis h ,  s h u n in g d e k ,  o t a - o n a   q a r a m o g ‘id a n   m a h r u m   b o ‘lgan 
bo lalarn i  o ‘z  him oyasiga  olish  vazifalarini  am alga oshiradi.
Y u q o rid ag i  x u su siy a tla rd a n   kelib   c h iq ib   ay tish   m u m k in k i, 
t a ’m in o t  a lim e n tg a   n isb a ta n   keng  tu s h u n c h a   b o ‘lib,  a lim e n tn i 
t a ’m in o tn in g   b ir  shakli  sifatida  qarasak   t o ‘g ‘ri  b o ‘ladi.  B izning 
n a z a rim iz d a   v o yaga  y e tm a g a n   b o la la rn in g   a lim e n t  h u q u q   va 
m ajburiyatlari boshqa subyektlarning alim en t  h u q u q  va m ajburiyat- 
la rid a n   d e y a rli  fa rq   q ilib ,  o ‘ziga  xo s,  m o d d iy   va  p ro tse ssu a l 
x u su siy a tla rg a   eg a,  ju m la d a n ,  a lim e n tg a   o id   m o d d iy -h u q u q iy  
xususiyatlarga:
•  bolani  ta ’m in lash n in g   m u h im   vositasi  ekanligi;
• b o lan in g   yashashi  u c h u n   asosiy  m a n b a   ekanligi;
• o ta -o n a n in g   voyaga  yetm ag an   bolaga  n isb atan   m ajburiyatini 
am alga  o shirish  usuli  ekanligi;
• b o lan in g  tugM lishidan  to  voyaga  e tg u n c h a   toManishi  shartligi;
• b o lan in g   yashash  yoki  tarb iyalanish jo y id a n   q a t’i  n azar,  unga 
t o ‘lanishi  shartligi;
• b o laning  t a ’m inlanganligi  yoki  u n in g   b iro r  m ash g ‘u lo t  bilan 
sh u g ‘u lla n ish id a n   q a t’i  n azar,  a lim e n t  toManishi  shartligi;
•  b o lan in g   o ta   (onasi)  yoki  u la rd a n   b irin in g   o ta -o n a lik   h u q u ­
q id an   m ah ru m   qilinishi  yoki  u la r o ‘rtasida  o ta -o n a lik   h u q u q in in g  
cheklanishi o ta-o n a lik  m unosabatlarining tugatilishidan q a t’i nazar, 
bolaga  nisbatan  a lim e n t  m ajb u riy atlarin in g   saqlanishi;
•  voyaga  y etm ag an   yoki  voyaga  yetgan  m eh n a tg a   layoqatsiz, 
yordam ga  m u h to j  bolalariga  a lim e n t  t o ‘lash  haqidagi  su d n in g   hal 
qiluv  q a ro rin i  b a ja rish d a n   b o ‘yin  to v lag an   sh a x sla r  o ta - o n a lik  
h u q u q id an   m ah ru m   qilinishi  yoki  jin o iy   javobgarlikka  tortilishi 
m um kinligi;
•  bolalarga  a lim e n t  va  b o sh q a  t a ’m in o tla r  b e rish d a   o ta -o n a  
m ajburiyatlarining  tengligi;
•  a lim e n t  t o ‘lashda  o ta -o n a   o ‘rtasida  ixtiyoriy  t o klov  shakliga 
yoki  kelishuv  tuzishga  y o ‘l  q o ‘yilishi;
• voyaga yetm agan bolalarga ta ’m in o t berishning tartibi va shakli 
o ta -o n a la r  to m o n id a n   m ustaqil  ravishda  q o n u n   talablariga  rioya 
qilgan  h olda  belgilanishi  m um kinligi  (ixtiyoriy,  kelishuv  va  nikoh 
sh a rtn o m a si);
• o ta -o n a la r bolalarga  n isb atan   a lim e n t  to ‘lash  tartib i  va  shakli 
h aqidagi  kelishuv  q o n u n d a   b elgilangan  q o id alarg a  va  b o lan in g  
m anfaatlariga  zid  b o ‘lm asligi  shartligi;
180

---

•  h a r  b ir  bo la  u c h u n   u n d irila d ig an   a lim e n t  m iq d o ri  q o n u n  
hujjatlari  bilan  belgilangan  en g   kam   ish  h aq in in g   3/1  qism idan 
kam   b o ‘lm asligi  lozim ligi;
•  o ta -o n a n in g   bo lalar  ta ’m in o ti  u c h u n   q o ‘sh im c h a   xarajatlar 
(b o lan in g   o g ‘ir  kasalligi,  og ‘ir  shikastlanishi  va  b o sh q .)d a   ishtirok 
etishi  shartligi;
e a lim e n t  0 ‘zb ekiston  R espublikasi  h u d u d id a  va  u n in g  tash q a- 
risida pul yoki  n atu ra tarzida olingan barch a turdagi  d aro m ad lard an  
ush lab   qolinishi;
e q o n u n d a  k o ‘rsatilgan asoslarga binoan voyaga yetm agan bolaga 
n isb atan   t o ‘lan ad ig an   a lim e n t  m iq d o rin i  kam aytirish  yoki  a lim e n t 
t o ‘lo v ch in in g   a lim e n t  t o ‘lash d an   ozo d   qilishga  y o ‘l  q o ‘yilishi;
e  a lim e n t  t o ‘lashi  sh a rt  b o ‘lgan  shaxs  to m o n id a n   a lim e n tn i 
ixtiyoriy  ravishda  shaxsan  o ‘zi  n aqd  pul  asosida  yoki  o ‘z  arizasiga 
m uvofiq  ishlab  tu rg a n  jo y id a  yoxud  pensiya,  nafaqa,  stip en d iy a va 
b o sh q a  turdagi  m ab lag 1  olayotgan  jo y id a   t o ‘lanishi  ( 0 ‘zbekiston 
R espublikasi  O ila  kodeksining  135-m oddasi);
e a lim en tlar:  a lim e n t  t o ‘lashi  sh a rt  b o ‘lgan  shaxsning  ish  haqi 
va (yoki) b oshqa d aro m ad ig a n isb atan  ulushlarda; vaqti-vaqtida pul 
b ilan  to ‘lan ad ig an  q a t’iy su m m ad a;  b ir y o ‘la pul bilan t o ‘lanadigan 
q a t’iy sum m ada;  m ol-m ulk bilan yoki kelishuvda qayd etilgan boshqa 
usu llard a  t o ‘lanishi  m um kinligi;
e  a lim e n tn in g   ixtiyoriy  ravishda  to ‘lab  turilishi  a lim e n t  u n d i- 
ru v ch in i a lim e n t  u n d irish  haqidagi  d a ’vo yoki  ariza b ilan  xohlagan 
v a q td a   su d g a   m u ro ja a t  q ilish i  h u q u q id a n   m a h r u m   e tm a slig i 
( 0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O ila  kodeksining  135-m oddasi);
•  alim entning sudga m urojaat etilgan paytdan boshlab undirilishi. 
A g ar  t a ’m in o t  u c h u n   m a b la g 1  o lish   c h o ra la ri  su d g a  m u ro ja a t 
qilingunga q a d a r ko ‘rilganligi,  a m m o  a lim e n t t o ‘lashi sh art b o ‘lgan 
s h a x sn in g   u n i  t o ‘la s h d a n   b o sh   to rtg a n lig i  o q ib a tid a   a lim e n t 
olinm aganligi  sud  to m o n id a n   an iq lan sa,  o ‘tgan  davr  u c h u n   ali­
m e n t  sudga  m u ro jaat  etilg an   p a y td a n   boshlab  u c h   yillik  m u d d at 
do irasid a  u n d irib   olinishi  ( 0 ‘zb ek isto n   R espublikasi  O ila  k o d ek ­
sining  136-m oddasi);
e  su d n in g   hal  qiluv  qaro ri  yoki  a lim e n t  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi 
n o tarial  ta rtib d a   tasd iq lan g an   kelishuv  b o ‘y ich a   a lim e n t  ushlab 
qolishi  lozim   b o ‘lgan  ish  beruvchi  (tash k ilo t  m a ’m uriyati)  a lim e n t 
t o ‘lo v ch i  sh a x s  b ila n   m e h n a t  s h a rtn o m a s i  b e k o r   q ilin g an lig i 
h a q id a ,  sh u n in g d ek ,  u n in g   yangi  ish,  o ‘qish  joyi  yoki  tu ra r  joyi 
u n g a   m a ’lu m   b o ‘lsa,  b u   h a q d a   su d n in g   hal  q ilu v   q a ro ri  ijro
181

---

etiladigan joydagi  sud  ijrochisiga yoki  a lim e n t oluvchi  shaxsga  uch 
kun m u d d at ichida xabar berishi shartligi.  ( 0 ‘zbekiston  Respublikasi 
O ila  kodeksining  138-m oddasi);
•  a lim e n t  t o 1 lash  t o ‘g ‘risidagi  n o ta ria l  ta rtib d a   ta sd iq la n g a n  
kelishuv  yoki  ijro  varaqasi  asosida  o ‘tg an   davrdagi  a lim e n t  qarzi 
ijro  varaqasi  yoki  a lim e n t  t o ‘lash  t o ‘g ‘risidagi  kelishuv  a lim e n t 
u n d irish  u c h u n   taq d im   qilingunga  q a d a r  o ‘tg an   u c h   yildan  ortiq 
b o ‘lm agan  m u d d a t  u c h u n   undirilishi;
•  a lim e n tla r  ijro v a ra q a si  yoki  a lim e n t  t o ‘lash   t o ‘g ‘risidagi 
notarial  tartib d a   tasd iq lan g an   kelishuv  b o ‘y ich a   a lim e n t  t o ‘lashi 
sh a rt  b o ‘lgan  shaxsning  aybi  bilan  undirilm agan  b o ‘lsa,  alim en tlar 
u c h   yillik  m u d d atd a n   q a t’i  nazar,  o ‘tgan  b a rc h a   vaqt  u c h u n   u n d i­
rilishi  ( 0 ‘zbekiston  Respublikasi  O ila  kodeksining  139-m oddasi);
•  ta ra fla r  o ‘rta sid a g i  k e lish u v g a   m u v o fiq ,  a lim e n t  q a rz in i 
t o ‘lash d a n   ozo d   qilish  yoki  u ni  kam aytirishga  taraflarn in g   o ‘zaro 
roziligi  b o ‘lgandagina  y o ‘l  q o ‘yiladi,  voyaga  y etm ag an   bolalarga 
alim e n t  t o ‘lan ad ig an   h o lla r  b u n d a n   m ustasnoligi;
•  agar  sud  a lim e n t  t o ‘lashi  sh a rt  b o ig a n   shaxs  kasalligi  yoki 
b oshqa  uzrli  sabablarga  k o ‘ra,  a lim e n t  t o ‘lam aganligini  aniqlasa 
h a m d a   u n ing  m o d d iy   va  oilaviy  ahvoli  yig‘ilgan  a lim e n t  q arzni 
to ‘lashga im kon berm aydi deb topsa, alim ent toMovchining d a ’vosiga 
b in o a n ,  uni  a lim e n t  q arzlarini  t o ‘lash d an   t o ‘la  yoki  q ism an  ozod 
etishga  haqli  ekanligi  ( 0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O ila  kodeksining 
1 4 1 -m oddasi);
• o ta -o n a d a n   bolalarga  und irilad ig an   a lim e n t  m iq d o ri  a lim e n t 
to io v c h in in g  oylik ish haqiga va (yoki) boshqa darom adiga nisbatan 
u lu sh la r  hiso b id a  yoki  pul  b ila n   t o ‘la n a d ig a n   q a t’iy  su m m a d a  
belgilanishi  m u m k in   ( 0 ‘zb ekiston  R espublikasi  O ila  kodeksining 
1 0 2 -m oddasi).
V oyaga  y e tm a g a n   b o lala rg a   a lim e n t  t o ‘lash  (u n d iris h )n in g  
p ro tse ssu a l-h u q u q iy   xususiyatlari:
• voyaga yetm agan bolalarga ota-o n alar o ‘rtasida ixtiyoriy ravishda 
yoki kelishuv asosida alim enst to ‘lanm agan hollarda sudga m urojaat 
qilish  m u m k in lig i  ( 0 ‘z b e k isto n   R espublikasi  O ila  k o d e k sin in g  
9 6-m oddasi,  F uqarolik  protsessual  kodeksining  1,  5,  2 6 1 -m o d d a- 
lari);
• su d lard a  sud  buyrug‘i  yoki  su d n in g   hal  qiluv  qaro rig a  asosan 
a lim e n t  undirishga y o ‘l  q o ‘yilishi  ( 0 ‘zbekiston  R espublikasi  F u q a ­
ro lik   p ro tse ssu a l  k o d e k sin in g   2 0 l- b o b i,  F u q a ro lik   p ro tse ssu a l 
kodeksining  21-bobi);
182

---

•  sudlarda voyaga yetm agan bolalar ta ’m inoti  uchun d a ’vo arizasi 
b e rilg a n   k u n d a n   e ’tib o r a n ,  a lim e n t  u n d iris h g a   y o ‘l  q o ‘yilishi 
( 0 ‘zbekiston  R espublikasi  O ila  kodeksining  136-m oddasi);
•  a lim e n t  u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  ish la r  b o ‘y ich a  ishni  su d d a 
ko ‘rishga tayyorlash va  m az m u n an   ko ‘rishda qisqartirilgan  m u d d at- 
larning qoMlanilishi  ( 0 ‘zbekiston  Respublikasi  Fuqarolik protsessual 
kodeksining  131-m oddasi);
• sudlarda alim ent undirish to ‘g‘risidagi talablam i q onunda ko‘rsa- 
tilgan asoslarga muvofiq, buyruq tartibida ish yuritish asosida ko‘rilishi;
•  d a ’vogarlar  a lim e n t  un d irish   t o ‘g ‘risidagi  d a ’vo  talabi  yuza­
sid an  d a ’vo bojidan  o zod  qilinishi  ( 0 ‘zbekiston  R espublikasi  Soliq 
kodeksining  X V II  b o ‘lim i,  326—3 4 2 -m o d d alari);
•  a lim e n t  u n d irish   h aqidagi  d a ’v o lar  b o ‘y ich a   jav o b g a rn in g  
am aldagi  yashash  joyi  n o m a ’lum   b o ‘lsa,  javo b g arn in g   qidirilishi 
s h a r tlig i  ( 0 ‘z b e k is t o n   R e s p u b lik a s i  F u q a r o li k   p r o ts e s s u a l 
kodeksining  140-m oddasi);
•  a lim e n t  u n d iris h   t o ‘g ‘risidagi  d a ’v o lar  b o ‘y ic h a   ja v o b g a r 
q id irila y o tg a n   b o ‘lsa,  b u n d a y   h o lla rd a   su d n in g   ish  y u ritish n i 
t o ‘x ta tib   tu ris h   h u q u q i  m av ju d lig i  ( 0 ‘z b e k is to n   R esp u b lik asi 
F u q aro lik   protsessual  kodeksining  9 3 -m o d d a si);
• a lim e n t  u n d irish  to ‘g ‘risidagi  ishlar b o ‘y ich a arizalar javobgar 
d o im iy  yashab  tu rgan  yoki  d o im iy   m ash g ‘ul  b o ‘lgan joydagi  sudga 
b e rilis h i,  sh u   b ila n   b irg a lik d a   d a ’v o g a rn in g   ta n la s h i  b o ‘y ich a  
sudlovlik  q o idalariga  k o ‘ra,  d a ’vogar a lim e n t  u n d irish  to ‘g ‘risidagi 
d a ’v o lam i  o ‘zi  yashab  tu rg a n   joydagi  taq d im   etishi  m um kinligi 
( 0 ‘zb ekiston  R espublikasi  F u q aro lik   protsessual  kodeksining  145, 
2 4 1 -m o d d a la ri);
•   a lim e n t  un d irish   t o ‘g ‘risidagi  ishlar  b o ‘yicha  javo b g arn in g  
sudga kelishi  m ajburiyligi,  agar b u n d a y  h olda javobgar sud  majlisiga 
sud uzrsiz deb to p g an  sabablarga k o ‘ra kelm asa,  u  m ajburiy tartibda 
keltirilishi  va  unga  eng  k am   oylik  ish  h a q in in g  besh  baravarigacha 
m iq d o rd a   ja r im a   s o lin ish i  sh a rtlig i  ( 0 ‘z b e k isto n   R esp ublikasi 
F u q aro lik   protsessual  kodeksining  26 1 -m o d d asi);
• sudlarda alim en t undirish t o ‘g ‘risidagi d a ’vo talablari  nikohdan 
a jra tish ,  n ik o h n i  h a q iq iy   e m a s  d e b   to p is h ,  o ta lik n i  b elgilash, 
o talik k a  e ’tiro z  bildirish,  b o lan in g   yashash jo y in i  belgilash,  bolani 
o ta  yoki  o n a  tarbiyasiga olib berish,  o ta -o n a lik   h u q u q id an   m ah ru m  
qilish,  b u   h u q u q n i  ch e k la sh ,  farzandlikka  olishni  haqiqiy  em as 
d eb   to p ish   yoki  b e k o r  qilish  kabi  d a ’v o lar  b ila n   birga  q o ‘shib 
k o ‘rilishi yoki b ir n e c h a  talabdan ajratish asosida k o ‘rish  m um kinligi
183

---

( 0 ‘zbekiston  R espublikasi  F u q aro lik   protsessual  kodeksining  155, 
156,  15 7 -m o d d alari);
•  a lim e n t  u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  hal  qiluv  q a ro ri  d a rh o l  ijro 
etilishi  shartligi  ( 0 ‘zbekiston  R espublikasi  F u q aro lik   protsessual 
kodeksining  21 9 -m o d d asi);
• voyaga  yetm agan  b o lan i  a lim e n t  un d irish   t o ‘g ‘risidagi  d a ’vo 
talabiga  nisbatan o talikka e ’tiro z bildirish  to ‘g ‘risidagi qarshi  d a ’vo 
b e r ilis h i  m u m k in lig i  ( 0 ‘z b e k is to n   R e s p u b lik a s i  F u q a r o lik  
protsessual  kodeksining  246—2 4 7 -m o d d a lari);
•  a lim e n t  u n d irish   t o ‘g ‘risidagi  su d   q a ro rla rin i  ijro  e tish d a  
ixtiyoriy  va  m ajb u riy   ijro  c h o ra la rin i  q o ‘llash  zarurligi  k ab ilar 
k o ‘rsatib  o ‘tiladi.
0 ‘zb ekiston  R espublikasining  F u q arolik  protsessual  kodeksiga 
b u y ru q   ta r tib id a   ish  y u ritis h n in g   k iritilis h i1  a lim e n t  u n d iris h  
to ‘g ‘risidagi  ishlarni sudda k o ‘rish jaray o n in i  b irm u n c h a  soddalash- 
tirishga  olib  kelm oqda.  S hu  bois  ayni  v aq td a  a lim e n t  u n d irish 
t o ‘g ‘risidagi  ishlarni  fuqarolik  su d id a  sud  b u y ru g ‘i  yoki  hal  qiluv 
qarori chiqarish usuli orqali hal qilishga erishilyapti.  Bu, o ‘z navbatida, 
sud  ishlarini  y u ritishning  sod d alash tirilg an   va  ixcham lashtirilgan 
shakli sifatida fuqarolam ing huquq va m anfaatlarini him oya qilishda, 
su d   va  p ro tse ss  is h tiro k c h ila rin in g   z a ru r   v a q tla rin i  te ja s h d a , 
qolaversa,  q o n u n d a   k o ‘rsatilgan  ishlarni  o ‘z  v aq tid a,  tez   va  t o ‘g ‘ri 
k o ‘rilishini  ta ’m in lash d a   m u h im   ah a m iy at  kasb  etayotir.
F P K n in g  2382-m o d d a sid a  k o ‘rsatilgan sud buyrug‘ini  chiqarish 
b o ‘y ich a   ta la b la r  ich id a  «Agar  voyaga  y etm ag an   b o la la r  u c h u n  
a lim e n tla r u n d irish  haqidagi,  otalikni  belgilash  bilan yoki  u ch in ch i 
shaxslarni  jalb   etish  zaru rati  bilan  b o g ‘lik  b o ‘lm agan  talab   bilan 
a rz   q ilin g a n   b o ‘lsa»  d e b   k o ‘rs a tilg a n .  M a z k u r   t a r t ib - q o id a