NAZORAT SAVOLLARI
162
1 В Д
TAV SIY A E TILG A N A D A BIY O TL A R
1. 0 ‘zbekiston R espublikasining K onstitutsiyasi. Т ., « 0 ‘zbekiston», 2009.
2. 0 ‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik protsessual kodeksi. Rasmiy nashr.
0 ‘zbekiston R espublikasi Adliya vazirligi, Т ., «Adolat», 2011.
3. Sh.Sh. Shorahmetov. 0 ‘zbekiston Respublikasining F uqarolik protsessual
kodeksiga sharhlar. Т ., T D Y I, 2010.
4. M .M . Mamasiddiqov. Fuqarolik protsessual huquqi. U m um iy qism. Darslik.
(M as’ul m uharrir: yu.f.d., prof. O .O qyulov). Т ., T D Y I, 2010.
5. M .M . M am asiddiqov. 0 ‘zbekiston R espublikasi fu qarolik protsessual
qonunchiligining rivojlanishi. Ilm iy-am aliy q o ‘llanm a. Т., A Q H M I, 2009.
6. D.Y. Habibullayev. F uqarolik protsessual huquqi (savollar va javoblar) .
Т ., T D Y I, 2010.
7. Sh.S h . Shorahmetov. 0 ‘zbekiston R espublikasining fuqarolik protsessual
huquqi. D arslik. Т ., «A dolat», 2001.
8.
Sh.S h . Shorahmetov. 0 ‘zbekiston Respublikasining fuqarolik protsessual
huquqi. D arslik. Т ., «Adolat», 2007.
9. E. Egamberdiyev. Sud ishlarini yuritish m uam m olari. 0 ‘quv q o ‘llanm a.
Т ., Falsafa va hu q u q instituti nashriyoti, 2008.
10. C.A. Якубов. С торон ы в граж дан ском п роц ессе. Т ., «K onsaudition
fo rm -N ash r» , 2006.
163
2 0 -b o b . N I K O H N I T U G A T I S H B IL A N B O G ‘L I Q
I S H L A R N I S U D D A K O ‘R I S H N I N G
P R O T S E S S U A L X U S U S IY A T L A R I
20.1. Nikohni tugatish bilan bogMiq ishlarning
taalluqliligi va sudlovliligi
S h a rq d a q a d im - q a d im d a n o ila m u q a d d a s d a rg o h s a n a lib
kelingan. O ilasiz kishilik jam iy atin i ta s a w u r qilish ju d a qiyin. Oilasi
m u k am m al b o ‘lgan y u rtn in g ertasi p o rlo q b o ‘ladi.
0 ‘zb ekiston R espublikasi K o n stitutsiyasining 6 3 -m o d d asid a:
«O ila ja m iy a tn in g asosiy b o ‘g ‘in id ir h a m d a ja m iy a t va d av lat
m uh o fazasid a b o ‘lish huquqiga ega»1, deb t a ’kid lan ad i. S h u n d ay
ek an , oilaga g ‘a m x o ‘rlik qilish, un g a h a r tara fla m a yo rd am berish
d e m o k ra tik huquqiy dav latim izn in g m u h im vazifalaridan biridir.
O ilaning asosi ni n ikoh tashkil etadi. ja m iy a td a o ila q u rish n in g
bird a n b ir asosi n ikoh b o i is h i va u n in g Ja m iy a td a tu tg an o ‘rnini
e ’tir o f etib , « In so n h u q u q lari U m u m ja h o n D eklaratsiyasi»ning
16-m oddasida sh u n d a y deyiladi: «B alog‘atga yetgan e rk a k lar va
a y o lla r irqi,
m illati yoinki diniga q a ra b b iro n b ir chek lash siz
n ik o h d an o ‘tish va oila qurish hu q u q ig a egadirlar. U la r n ik o h d an
o ‘tay o tg an id a h a m , n ik o h d a b o ‘lgan vaqtida h am va n ikoh b e k o r
q ilin ay o tg an d a h a m b ir xil h u q u q lard a n fo ydalanadilar»2.
0 ‘z b e k isto n R espublikasi K o n stitu tsiy a sin in g 6 3 -m o d d a sid a
«N ik o h to m o n la rn in g ixtiyoriy roziligi va ten g huquqliligiga asos-
lanadi»3, deb yozib q o ‘yilgan. S h u n in g d ek , 0 ‘zb ekiston R espub
likasi O ila kodeksining 1 5 -m oddasida n ikoh yoshi e rk a k lar u c h u n
18 yosh, ayollar u c h u n 17 yosh qilib belgilangan. U zrli sabablar
b o ‘lg an d a , a lo h id a h o lla rd a n ik o h g a k irish n i x o h lo v c h ila rn in g
iltim osiga ko ‘ra, n ikoh davlat ro ‘y xatidan o ‘tkaziladigan joydagi
tu m a n , s h a h a r hokim i n ikoh yoshini k o ‘pi bilan b ir yilga kam ay -
tirishi m u m k in 4.
1 0 ‘zbekiston Respublikasining K onstitutsiyasi. Т ., « 0 ‘zbekiston», 2009.
2 Inson huquqlari to ‘g ‘risida xalqaro bill. Т ., 1992, 14-bet.
3 0 ‘zbekiston Respublikasining K onstitutsiyasi. Т ., « 0 ‘zbekiston», 2010.
4 0 ‘zbekiston Respublikasining O ila kodeksi. Т ., «Adolat», 2008.
164
0 ‘zbekiston R espublikasining O ila kodeksi norm alariga asosan,
nikohga kirishning o ‘ziga xos sh artlari m avjud:
1) n ik o h la n u v c h ila m in g n ikoh yoshiga yetganligi;
2) n ik o h la n u v c h ila m in g o ‘zaro roziligi;
3) n i k o h la n u v c h ila m in g r u h iy va tib b iy j ih a td a n s o g ‘lo m -
ligi;
4) n ik o h n i tegishli q o n u n talab lari asosida rasm iylashtirilishi
va h.k.
A m m o n ik o h n in g q a n c h a lik m u q ad d a s ekanligi, u n in g tegishli
ta la b la r va r a s m - r u s u m la r g a a s o sa n tu z ilg a n lig ig a q a ra m a y ,
n ik o h n in g tu g atilish i h o latla ri h am u c h ra m o q d a . N ik o h la n g a n
subyektlarning (er va x o tin ) o ‘z aro xarak terin in g t o ‘g‘ri kelm asligi,
tu rm u sh d a g i q iy in ch ilik larg a d o sh b e ro lm aslik , e r va x o tin d a n
b irin in g surunkali spirtli ich im lik la r iste’m ol qilishi, u la rd a n b in
ning u z o q m u d d atg a o z o d lik d a n m ah ru m qilinishi, farzandsizlik,
u lar o ‘rtasid a x iy o n atn in g yuz berishi, oilaga, bolalarga n isb atan
befarq m u n o sa b a td a b o ‘lishi kabi h o latla r nik o h n i tugatishga sabab
b o ‘lm o q d a.
O ilav iy -h u q u q iy m u n o sab atlarg a d o ir ish lar (nizolar) tasnif-
lan g a n d a n ik o h n in g tugatilishi bilan b o g ‘liq ishlar deganda:
• n ik o h d an ajratish (O ila kodeksining 4 0 -m o d d a si);
• n ik o h n i b e k o r qilish (O ila kodeksining 4 3 -m o d d asi);
• n ik o h n i haqiqiy em as deb to p ish (O ila kodeksining 5 0 -m o d -
dasi);
• e r-x o tin n in g m o l-m u lk in i b o ‘lish (O ila kodeksining 2 7 -m o d -
dasi);
• n ikoh sh a rtn o m a sin i o ‘zgartirish, b e k o r qilish yoki haqiqiy
em as deb to p ish (O ila kodeksining 32—3 3 -m o d d a lari)g a oid ishlar
n azard a tutiladi.
N ik o h n in g tugatilishi bilan b o g ‘liq ishlarning taalluqliligi ikki
guruhga: F u q aro lik h o lati d a lo la tn o m a la rin i qayd etish ( F H D Y ) 1
va sud o rg an larid a к о ‘rib, hal qilishga b o ‘linadi.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a s i O ila k o d e k s in in g 7 -b o b i (3 7 —
5 6 -m o d d a la r) n ik o h n in g tugatilish asoslari, tu rlari va tartib ig a b a-
g ‘ishlangan.
1 B undan keyin m a tn d a « F uqarolik holati d alo latn o m alarin i qayd etish»
«FH D Y » deb yuritiladi.
165
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 3 7 -m o d d a s id a
b elg ilan g an n ik o h n in g tu g atilish aso slari, sh u n in g d e k , 4 9 -m o d -
d a sid a belg ilan g an n ik o h n i h a q iq iy e m a s, d eb to p is h asoslariga
k o ‘ra:
• birinchidan, e r-x o tin d a n b irin in g v afo ti yoki sud u la rd a n
birini vafot etgan deb e ’lon qilinishi m u n o sa b a ti bilan n ik o h n in g
b e k o r q ilinishi;
• ik k in c h id a n , su d to m o n id a n m u o m a la g a la y o q a ts iz d e b
topilgan e r yoki x o tinning vasiysi bergan arizaga m uvofiq n ikohning
b e k o r q ilinishi;
e uch in c h id a n , n ik o h e r- x o tin d a n b iri yoki h a r ik k isin in g
arizasiga m uvofiq n ik o h d an ajratilishi;
• t o ‘rtinchidan, nik o h n i haqiqiy em as deb to p ilish i o q ib atid a
nik o h n in g tugatilishi.
0 ‘zbekiston R espublikasi O ila kodeksining 42, 4 3 -m o d d a sid a
k o ‘rsatilgan q o id a la rd a n kelib c h iq ib , fuq aro lik h o lati d a lo la t
nom alarini qayd etish organlariga tegishli b o ‘lgan n ik o h d an ajratish
h o latlari:
1) voyaga y e tm a g a n b o la la ri b o ‘lm a g a n e r- x o tin n ik o h d a n
ajratishga o ‘z aro rozi b o ‘lsalar;
2) ag ar e r-x o tin d a n biri sud to m o n id a n b e d a ra k y o ‘qolgan
deb top ilg an b o ‘lsa;
3) sud to m o n id a n ru h iy a ti bu zilish i (ru h iy kasalligi yoki a q li
z a iflig i) s a b a b li m u o m a la g a la y o q a ts iz d e b to p ilg a n b o ‘lsa;
4) so d ir qilgan jin o y a ti u c h u n u c h y ild an k am b o ‘lm a g a n
m u d d atg a o z o d lik d a n m a h ru m q ilin g an b o ‘lsa, o ‘rta d a voyaga
y e tm a g an bolalari b o rlig id a n q a t’i n a z a r, e r-x o tin d a n b irin in g
arizasiga k o ‘ra.
A gar b o lalar h aq id a , e r-x o tin n in g birgalikdagi u m u m iy m o l-
m ulkini b o ‘lish h aq id a yoki yordam ga m u h to j, m eh n atg a layoqatsiz
er (xotin)ga t a ’m in o t berish u c h u n m ab lag ‘ t o ‘lash h a q id a nizo
m avjud b o ‘lsa, u lar n ik o h d an sud tartib id a ajratiladi.
B unday h o llard a arizaga q o ‘sh im c h a ravishda quyidagilar ilova
qilinadi:
• e r ( x o ti n ) n i n g m u o m a la g a la y o q a ts iz y o x u d b e d a r a k
y o ‘q o lg an deb to p ilg an lig i t o ‘g ‘risida q o n u n iy k u ch g a kirgan sud
q a ro ri;
166
• e r (x o tin )n in g u c h y ildan kam b o ‘lm agan m u d d atg a o z o d
likdan m ah ru m qilinganligi t o ‘g ‘risida q o n u n iy k u chga kirgan sud
h u k m id a n k o ‘c h irm a , sh u n in g d e k , su d lan g an e r (x o tin )n in g n i
k o h d a n ajratishga o ‘rta d a bolalari va m o l-m u lk i yuzasidan nizo
y o ‘qligi t o ‘g ‘risidagi roziligi.
S o d ir q ilin g a n jin o y a ti u c h u n u c h y ild a n k am b o ‘lm a g a n
m u d d atg a o z o d lik d a n m ah ru m qilinib, ja z o n i o zo d lik d an m ah ru m
etish jo y id a o ‘tay o tg a n shaxs bilan n ik o h d an ajralishni xohlovchi
e r (x o tin ) o ‘z a rizasid a su d la n g a n shaxsning ja z o n i o ‘tay o tg an
jo y in i ko ‘rsatishi lozim . A rizani qabul qilgan F H D Y organi shu
k u n iy o q bu t o ‘g ‘rid a ja z o n i ijro etish m uassasasiga x ab a rn o m a
j o ‘n a ta d i.
M u a s s a s a m a ’m u r iy a ti x a b a r n o m a n i o lg a c h , ik k i h a fta
m o b ay n id a m a h k u m n in g a rizach i bilan o ‘rta d a bo lalar va m ol-
m u lk to ‘g ‘risida nizosi y o ‘qligi h a q id a y o z m a ravishda bildirish-
n o m a s in i ta s d iq la b , F H D Y o rg a n ig a j o ‘n a ta d i. M a h k u m n in g
n ik o h d an ajratishga roziligi olin g ach , o ‘rta d a b o lala r va m o l-m u lk
yuzasidan nizolari y o ‘q b o ig a n d a , F H D Y organi ariza beruvchi
ish tiro k id a n ik o h d a n ajratishni qayd etadi.
0 ‘z a ro b o la la ri va m u lk iy n iz o la ri b o ‘lm a g a n h a m d a u ch
y ild a n k am b o ‘lm a g a n m u d d a tg a o z o d lik d a n m a h ru m q ilin g a n
sh a x sla rn i n ik o h d a n a jra tish e r-x o tin n in g o ‘z a ro roziligiga k o ‘ra:
u m u m iy q o id a la r a so sid a F H D Y o rg a n la ri to m o n id a n am a lg a
o s h irila d i.
S udning e r-x o tin d a n birining bedarak y o ‘qolgan deb topilganligi
t o ‘g ‘risidagi qaro ri b o ‘y ich a n ik o h d a n ajratish e r yoki x o tin d an
b irin in g tu ra r joyidagi F H D Y o rgani to m o n id a n am alga oshiriladi.
S ud to m o n id a n b e d a ra k y o ‘q o lg an d e b to p ilg a n shaxs q ay tib
k e lg a n d a u n in g m u ro ja a ti b o ‘y ic h a F H D Y o rg a n i u n g a h am
n ik o h d an ajralganlik h a q id a guvoh n o m a beradi.
0 ‘zbekiston Respublikasi O ila kodeksining 42-m oddasiga ko ‘ra,
e r-x o tin o ‘rtasid a m e h n a tg a layoqatsiz m u h to j e r yoki xotinga
m oddiy ta ’m in o t berish to ‘g ‘risida yoki u lam in g birgalikda um um iy
m ulki b o ig a n m o l-m u lk n i b o iis h t o ‘g ‘risida nizo b o ig a n taq d ird a
e r-x o tin yoki u lard a n biri n ik o h d an ajratish to ‘g ‘risidagi ariza bilan
sudga m u rojaat etishga haqli.
167
N ik o h n in g tugatilishi bilan bog‘liq ishlarning sudlovligi deganda
nikoh m unosabatlariga oid nizoli ishlarning m uayyan sud b o ‘g‘inlari
h a m d a h u d udiy sudlovlik qoidalariga asosan hal qilinishiga aytiladi.
B edarak y o ‘qolgan d eb yoxud ru h iy h o la tin in g buzilganligi
(ru h iy kasalligi yoki aqli zaifligi) sababli m u o m alag a layoqatsiz
deb to p ilg an shaxslar, sh u n in g d e k , u c h yildan kam b o ‘lm ag an
m uddatga ozodlikdan m ah ru m etishga h ukm qilingan shaxslar bilan
nik o h n i b e k o r qilish haqidagi d a ’volar, d a ’v ogarning xohishiga
q arab , u n in g yashash jo y id a k o ‘rilishi m u m k in .
0 ‘zb ekiston R espublikasi F u q a ro lik p rotsessual kodeksining
241-m oddasida k o ‘rsatilgan d a ’vogarning tanlashi b o ‘yicha sudlovlik
qo id alarig a k o ‘ra, ag ar d a ’vo g arn in g voyaga y e tm a g an bolalari
borligi, sh u n in g d ek , nogironligi yoki og ‘ir kasalligi tufayli u ja v o b
gar yashab tu rg a n joydagi fuqarolik ishlari b o ‘yicha tu m a n la ra ro ,
tu m a n (sh a h a r) sudiga b orishga qiynalsa, n ik o h n i b e k o r qilish
to ‘g ‘risidagi d a ’volar d a ’vogam ing yashaydigan jo y id a q o ‘zg‘atilishi
mumkin.
N ik o h n i haq iq iy em as deb to p ish t o ‘g ‘risidagi ishlarning su d
lovligi u m u m iy q o idaga k o ‘ra, javo b g arn in g yashash joyidagi sudga
teg ish li b o ‘lib , fu q a ro lik ish la ri b o ‘y ic h a tu m a n la r a r o s u d la r
to m o n id a n k o ‘rib hal qilinadi.
20.2. Nikohni tugatish bilan bogMiq ishlarni sudda
mazmunan ko^ish va ish bo4yicha hal qiluv
qarori chiqarish
B olalar tarbiyasi, eng a w a lo , o ilad a vujudga keladi va shakl-
lanadi. S hu bois P rezid en tim iz I.A. K arim ov o ‘z m a ’ruzasida «har
qaysi m illatn in g o ‘ziga xos m a ’naviyatini sh ak llan tirish va yuksal-
tirish d a , h e c h sh u b hasiz, o ila n in g o ‘rni va t a ’siri beq iy o sd ir» 1,
deb t a ’kidlagan.
C h u n k i h a r b ir b o lan in g m a ’naviy o lam i o ilad a q a ro r to p g an
insoniy fazilatlarga, oiladagi m uhitga qarab belgilanadi va rivojlanadi.
O ilada o ta -o n a la r va b o lala r o ‘rtasidagi m u n o sa b a tla r m u h im o ‘rin
tu ta d i, oilan in g m u stah k am lig i, b arqarorligi, tu rm u sh n in g faro -
vonligi, axloqiy q ad riy atlarn in g ustuvorligi, ayniqsa, o ta -o n a va
b o lalar o ‘rtasidagi m u n o sa b a tla rn in g uyg‘unlashuviga olib keladi.
1 LA Karimov. Yuksak m a ’naviyat — yengilm as kuch. Т ., «M a’naviyat», 2008,
52-bet.
168
O ilaning asosi ni n ik o h tashkil etadi. S hu sababli o ilani saqlab
q o lis h , u n in g m u q a d d a s lig in i e ’t ir o f e tis h b a rc h a n in g b u rc h i
sanaladi. S u dlar to m o n id a n nik o h n i tugatishga o id ishlar, xususan,
nikohdan ajratish talablari ko ^ilay o tg an d a oilaning davlat va jam iyat
h im o y a s id a e k a n lig i, o ila v iy m u n o s a b a t la r n i n g o ‘z ig a x o s
xususiyatlari m avjudligi, oilan in g kelajak poydevori ekanligi kabi
jih a tla ri e ’tib o rd a n c h e td a qolm asligi lozim .
B arch a fu q aro lik ishlari kabi n ik o h n i tu g atish g a oid ish la r
b o ‘y ic h a su d ja ra y o n i ish q o ‘zg‘atish o rq ali b o sh la n a d i va ish
m a z m u n a n k o ‘rilib, sud q a ro rin in g ijro etilishi bilan y ak unlangan
h iso b lan ad i.
N ik o h n i b e k o r q ilish , n ik o h d a n a jra tis h , n ik o h n i h a q iq iy
em as, deb to p ish to ‘g ‘risidagi d a ’vo talablari yuzasidan beriladigan
d a ’vo arizalari F u q a ro lik protsessual kodeksining 149-m oddasida
k o ‘rsatilgan ta la b la r b o ‘y ich a rasm iylashtiriladi. A lb atta, ushbu
toifadagi ishlar b o ‘yicha sudga m urojaat qilishda ishning m oddiy va
protsessual-huquqiy xususiyatlarga ega ekanligini nazarda tutish zarur.
N ik o h n i b e k o r q ilish , n ik o h d a n a jra tis h , n ik o h n i h a q iq iy
em as, deb to p ish t o ‘g‘risidagi d a ’vo talablari yuzasidan su d d a ish
q o ‘zg‘atishda F u q arolik protsessual kodeksining 97, 152, 154-m od-
d alarid a k o ‘rsatilgan talab larg a rioya qilinadi h a m d a F u q aro lik
protsessual k o d ek sin in g 1 5 1-m oddasiga aso san fu q aro lik ishini
q o ‘zg‘atish haqidagi ajrim ch iq arilad i.
F u q a ro lik protsessual kodeksining 160-m oddasiga k o ‘ra, sudya
ishni sudda ko ‘rishga tayyorlash yuzasidan qilgan harakatlarini ajrim
shaklida rasm iylashtiradi. A sosan ishni su d d a k o ‘rishga tayyorlash
b o sq ich id a n ik o h d an ajratish to ‘g ‘risidagi ishlarni sudga q a d a r hal
qilish im koniyati m avjud yoki m avjud em asligi, oilani saqlab qolish
im ko n iy ati ta ’m inlanganligi o ‘rganilishi shart.
Fuqarolik protsessual kodeksining 161-m oddasiga b in o an , sudya
ishni yetarli d a ra jad a tay y o rlan g an deb to p g ac h , u ni sud m ajlisida
k o ‘rishga tay in lash to ‘g ‘risida ajrim c h iq a rad i, taraflar va protsess-
ning b o sh q a ishtirokchilariga ishni k o ‘rish vaqti va joyi haq id a m a ’
lum qiladi. S hu ta riq a ish sud m ajlisida m az m u n a n k o ‘riladi.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 4 0 -m o d d a s ig a
m u v o fiq , n ik o h d a n su d ta rtib id a a jra tish q u y id a g ic h a am alga
o shiriladi:
e n ik o h d a n ajratish t o ‘g ‘risidagi ishlar sud to m o n id a n 0 ‘zbe-
kiston R espublikasi F u q aro lik protsessual kodeksida d a ’vo ishlarini
hal qilish u c h u n belgilangan ta rtib d a k o ‘rib ch iq ilad i. Sud ishning
169
k o ‘rilishini keyinga qoldirib, er-xotinga yarashish u c h u n olti oygacha
m u d d at tayinlashga haqli.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 4 1 -m o d d a sig a
b in o a n , su d n in g n ik o h d a n a jra tish asoslari b elg ilan g an b o ‘lib,
a g ar sud e r va x o tin n in g b u n d a n b u y o n birgalikda yashashiga va
o ilani saqlab qolishga im k o n iy at y o ‘q deb to p sa , u la m i n ik o h d an
a jratad i.
0 ‘zbekiston Respublikasi O ila kodeksining 39-m oddasiga ko ‘ra,
e m in g n ik o h d an ajratish t o ‘g ‘risida talab q o ‘yishini m a n etad ig an
h o lla r quyidagi asoslar m avjud b o ‘lganda, y a ’ni xo tin in in g h o m ila-
d o rlik v aq tid a va bo la tu g ‘ilganidan keyin b ir yil m o b ay n id a e r
x o tin in in g roziligisiz n ik o h d an ajratish to ‘g ‘risida ish q o ‘zg‘atishga
haqli em as.
0 ‘zbekiston Respublikasi O ila kodeksining 44-m oddasiga k o ‘ra,
n ik o h d a n ajratish to ‘g ‘risida hal qiluv q a ro ri c h iq a rish vaq tid a
su d to m o n id a n h a l e tila d ig a n m a s a la la r b e lg ila n g a n b o ‘lib,
n ikohdan sud tartibida ajratilayotganda e r va xotin voyaga yetm agan
bolalari kim bilan yashashi, bolalarga va (yoki) m eh n atg a layoqatsiz,
yordam ga m u h to j e r yoki xo tin g a t a ’m in o t berish u c h u n m ab lag 1
t o ‘lash ta r tib i, b u m a b la g ‘n in g m iq d o r i y o x u d e r - x o tin n in g
u m u m iy m o l-m u lk in i b o ‘lishga d o ir k elishuvni k o ‘rib c h iq ish
u c h u n sudga taq d im qilishlari m u m k in . A gar y u q o rid a k o ‘rsatilgan
m asalalar b o ‘y ich a e r va x o tin o ‘rtasid a kelishuv b o im a g a n ta q
d ird a , s h u n in g d e k , u s h b u k e lish u v b o la la r y o k i e r - x o tin d a n
b irin in g m an faatlariga zid ekanligi an iq la n g an ta q d ird a sud:
• n ik o h d an a jratilg an d an keyin voyaga y etm ag an b o lala r o ta-
o n asin in g qaysi biri bilan yashashini aniqlashi;
• voyaga yetm agan bolalarga t a ’m in o t berish u c h u n o ta -o n a n in g
qaysi b irid an va q a n c h a m iq d o rd a a lim e n t u n d irilish in i aniqlashi;
• e r va x o tin n in g (u la rd an b irin in g ) talabiga k o ‘ra, u larn in g
birgalikdagi m ulki b o ‘lgan m o l-m u lk n i b o ‘lishi;
• e r (x o tin )d a n t a ’m in o t olishga haqli b o ‘lgan x o tin (er)n in g
talabiga k o ‘ra a n a shu t a ’m in o t m iq d o rin i belgilashi shart.
M o l-m u lk n i b o ‘1 ish u c h in c h i shaxslarning m an faatig a d ax ld o r
b o ‘lgan hollarda sud m o l-m u lk n i b o ‘lish talabini alo h id a ish yuritish
u c h u n a jr a ta d i. N i k o h d a n a jr a tis h t o ‘g ‘r is id a g i ish k o ‘rib
chiqilayotganida to ‘yni o ‘tkazishga ketgan sarf-xarajatlam i undirish
haqidagi ta la b la r q a n o a tlan tirilm a y d i.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 4 5 -m o d d a s ig a
b in o a n , s u d n in g n ik o h d a n a jra tish h a q id a hal q ilu v q a ro rin i
170
c h iq a rish id a davlat boji m iq d o rin i belgilash asoslari belgilangan
b o i ib , bunga k o ‘ra, sud n ik o h d an ajratish haq id a hal qiluv q arorini
chiqarish paytida n ik o h d an ajratish to ‘g ‘risidagi hal qiluv q aroridan
nusxa b e rila y o tg a n d a e r-x o tin n in g h a r ikkisi yoki u la rd a n biri
to ia y d ig a n davlat boji m iq d o rin i belgilashi lozim . A gar sud bu
b o jn i e r-x o tin n in g h a r ik k isid an u n d iris h n i lo zim d eb to p sa ,
u la m in g h a r biri to ia y d ig a n boj m iq d o rin i belgilaydi.
0 ‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksining 46-m oddasiga muvofiq,
nik o h d an ajratilganda e r (xotin)ning o ‘z fam iliyasini o ‘zgartirishi
asoslari ko ‘rsatib o ‘tilgan b o iib , nikohga kirish vaqtida o ‘z familiyasini
o ‘zg a rtirg a n e r (x o tin ) n ik o h d a n a jra tilg a n d a n keyin h a m shu
familiyada qolishga haqli yoxud uning xohishiga binoan, sud tom onidan
nikohdan ajratish to ‘g‘risidagi qaror chiqarilayotganda unga nikohgacha
b o ig a n familiyasi qaytarilishi m um kin.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 4 7 -m o d d a s ig a
aso san , n ik o h d an ajratilganda n ik o h n in g tu g atilish vaqti n ik o h d an
fuqarolik holati dalolatnom alarini qayd etish organlarida ajratilganda
fuqarolik h o lati d a lo la tn o m a la rin i qayd etish o rg an id a n ik o h d an
ajratilganlik ro ‘yxatga olingan k u n d a n , n ik o h d an sudda ajratilganda
esa, su d n in g hal qiluv qaro ri q o n u n iy kuchga kirgan va F H D Y
o rg an id a ro ‘y x atd an o ‘tk azilg an d an boshlab n ik o h tugatiladi.
0 ‘zbekiston Respublikasi O ila kodeksining 48-m oddasiga k o ‘ra,
sud to m o n id a n vafot etgan deb e ’lon qilingan yoki b e d arak y o ‘qol-
g a n d eb to p ilg an e r (x o tin ) q ay tib kelgan h o lla rd a n ik o h n in g
tiklanish asoslari k o ‘rsatib o ‘tilgan b o ‘lib, ya’ni sud to m o n id an vafot
etgan deb e ’lon qilingan yoki b e d a ra k y o ‘qolgan deb top ilg an e r
(x o tin ) qaytib kelgan va tegishli q a ro rla ri b e k o r q ilin g an h o l
larda, nikoh er-x o tin n in g birgalikdagi arizasiga k o ‘ra fuqarolik holati
d a lo la tn o m a la rin i qayd etish organi to m o n id a n tiklanishi m um kin.
A g a r e r (x o tin ) y angi n ik o h g a k irg a n b o ‘lsa, n ik o h n i tik la sh
m u m k in em as.
20.3. Nikohni haqiqiy emas deb topish uchun asoslar,
uning huquqiy oqibatlari
0 ‘zbekiston Respublikasi O ila kodeksining 8-bobi nikohni h a q i
qiy em as d e b to p ish m asalalariga b a g ‘ishlangan.
0 ‘z b e k isto n R esp u b lik asi O ila k o d e k sin in g 4 9 -m o d d a sig a
m uvofiq, n ik o h n i haqiqiy em as deb to p ish asoslari belgilangan
b o i ib , n ikoh quyidagi h o lla rd a haq iq iy em as deb topiladi:
171
• O ila kodek sin in g 14— 1 6 -m o d d a larid a belgilangan sh a rtla r
(n ik o h tuzishning ixtiyoriyligi, n ikoh yoshi, n ikoh tuzishga m onelik
q ilad ig an h o la tla r) buzilganda;
• soxta n ikoh tu zilg an d a, y a ’ni e r-x o tin yoki u la rd a n biri oila
q urish m aqsadini k o ‘zlam ay n ik o h qayd qildirganda;
• nikohlanuvchi shaxslardan biri tanosil kasalligi yoki odam n in g
im m u n itet tanqisligi virusi (OFV kasalligi) borligini ikkinchisidan
yashirganda, agar ikkinchisi sudga shu n d ay talab bilan m urojaat
etsa.
0 ‘zbekiston Respublikasi O ila kodeksining 50-m oddasiga k o ‘ra,
n ik o h n i haqiqiy em as deb to p ish tartib i belgilangan b o ‘lib, nik o h n i
haq iq iy em as d e b to p ish faq at sud ta rtib id a am alga oshiriladi.
N ik o h n i haqiqiy em as deb to p ish h a q id a su d n in g q o n u n iy kuchga
kirgan hal qiluv q a ro rid a n nusxa b erilay o tg an d a p asp o rtg a yoki
shaxsni tasdiqlovchi b o sh q a hujjatga tegishli belgi q o ‘yiladi.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 5 1 -m o d d a sig a
b in o a n , n ik o h y oshiga y e tm a g an shaxs b ila n tu zilg a n n ik o h hali
n ik o h yoshiga y e tm a y n ik o h g a kirgan shax sn in g m a n fa a tla ri talab
qilg an h o lla rd a h a q iq iy e m a s, d e b to p ilish i m u m k in . B u n d a y
n ik o h n i haqiqiy em as, deb to p ish n i n ik o h yoshiga yetm ay nikohga
kirgan shaxs, u n in g o n a -o ta s i yoki h o m iy si, sh u n in g d e k , vasiylik
va h o m iy lik o rg a n i h a m d a p ro k u ro r tala b qilishga h a q lid ir. Ish
su d d a hal q ilin ish p a y tig a ch a e r yoki x o tin n ik o h yoshiga yetgan
b o ‘lsa, n ik o h faq at u n in g ta la b i b ila n h a q iq iy e m a s, d e b to p ilish i
m u m k in .
E r-x o tin d a n biri n ik o h yoshiga yetm aganligi tufayli nik o h n i
haqiqiy em as, deb to p ish t o ‘g ‘risidagi ish, ag ar e r-x o tin (u la rd an
biri) ish sudda k o ‘rilayotgan p ay td a n ikoh yoshiga y etm ag an b o is a ,
vasiylik va hom iylik organ in in g ishtirokida k o ‘rib chiqiladi.
A gar ish hal qilinish pay tig ach a n ik o h n i tu zish u c h u n m o n elik
qiladigan h o la tla r tugagan b o i s a , sud nik o h n i o ‘sh a h o la tla r tu g a-
gan p a y td a n boshlab haqiqiy deb to p ish g a haqli. O ila kodeksining
1 6 -m oddasida ko ‘rsatilgan asoslar b o ‘y ich a n ik o h n i haq iq iy em as
deb to p ish n i e r-x o tin , shu n ik o h n in g tuzilishi natijasida h u quqlari
buzilgan shaxslar, sh u n in g d ek , vasiylik va h o m iy lik o rgani h a m d a
p ro k u ro r talab qilishga haqlidir.
M uom alaga layoqatsiz deb topilgan shaxs bilan tuzilgan nikohni
haqiqiy em as, deb to p ish t o ‘g ‘risidagi ishni sud vasiylik va hom iylik
organi ishtirokida ko ‘rib chiqadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi O ila ko-
17 2
deksining 5 3 -m o d d asig a m uvofiq, m ajburlab tu zilgan n ikoh ja b r-
lan u v c h i yoki p ro k u ro rn in g arizasi b o ‘y ich a haq iq iy em as deb
topilishi m um kin.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 5 4 -m o d d a s ig a
aso sa n , e r-x o tin soxta n ikoh qayd q ild irg an va oila q u rm a g a n
b o ‘lishsa, nikoh haqiqiy em as, deb topilishi m um kin. Soxta nikohni
haqiqiy em as, deb to p ish n i p ro k u ro r talab qilishga h aqli, e r (xotin)
oila q urish m aqsadisiz n ikohga kirgan h o llarda esa, b u n d a y talab
x o tin (er) to m o n id a n h am q o ‘yilishi m u m k in .
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 5 5 -m o d d a s ig a
m uvofiq, n ik o h n i haqiqiy em as, deb hisoblash vaqti sud to m o
n id a n haqiqiy em as deb to p ilg an n ik o h tuzilgan v aq tid an boshlab
haqiqiy em as, d e b hisoblanadi.
0 ‘z b e k is to n R e sp u b lik a si O ila k o d e k s in in g 5 6 -m o d d a s ig a
b in o a n , n ik o h n i h a q iq iy e m a s, d e b to p ish o q ib atla ri k o ‘rsatib
o ‘tilg an b o ‘lib, haq iq iy em as deb to p ilg an n ik o h e r-x o tin u c h u n
O ila k o d e k s id a b e lg ila n g a n shax siy va m u lk iy h u q u q h a m d a
m ajburiyatlarni vujudga keltirm aydi.
N ik o h i haqiqiy em as, deb topilgan shaxslarning m ulkiy huquqiy
m u n o sab atlari 0 ‘zb ekiston R espublikasi F u q a ro lik kodeksi bilan
tartib g a solinadi. N ik o h n in g haqiqiy em as, deb topilishi sh u n d a y
n ik o h d a n tu g ‘ilgan yoki n ikoh haqiqiy em as deb top ilg an kun d an
keyin u c h yuz kun ichida tu g ‘ilgan b o lala m in g h u q uqlariga t a ’sir
e tm ay d i.
Sud nikohni haqiqiy em as deb topish t o ‘g ‘risida hal qiluv qarori
c h iq a ris h d a s h u n d a y n ik o h tu z ilish i b ila n h u q u q i b u zilg an e r
(xotin)ni (insofli e r (x otin)ni) ushbu kodeksning 118 va 119-m od-
dalariga m uvofiq x o tin yoki erid an t a ’m in o t olish huquqiga ega
deb to p ish g a h aq lid ir, n ik o h n i haqiqiy em as, deb to p ish vaqtiga
q a d a r birgalikda o rttirilg a n m o l-m u lk n i boNishga n isb a ta n esa,
ushbu kodeksning 23, 27 va 2 8 -m o d d alarid a belgilangan qoidalarni
ta tb iq etishga, sh u n in g d e k , n ikoh sh a rtn o m a sin i to ‘la yoki qism an
haqiqiy deb to p ish g a haqlidir.
Insofli e r (xotin) o ‘ziga yetkazilgan m oddiy va m a'n a v iy zararni
q o p lash n i fuqarolik q o n u n hujjatlarida n a z ard a tu tilg an q o id alar
b o ‘yicha talab qilishga haqli. Insofli e r (xotin) n ikoh haqiqiy em as,
d e b to p ilg a n d a , n ik o h tu zish davlat r o ‘yxatiga o lin g a n vaq td a
tan la g an fam iliyasini saqlab qolishga haqlidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |