M. M. Axmetjanov, sh sh. Olimov, S. S. Avezov. P e d a g o g I k mahorat

 
 

---

136 
4.2.Nutq madaniyatini ta’minlovchi xususiyatlar 
So‘z bilan ifodalangan har qanday fikr- 
ta’sir ko‘lami tugamaydigan kuchdir.
L.N.Tolstoy
 
 
Tayanch iboralar: 
Adabiy til, til boyliklari, nutq uslublari, so‘zlashuv uslubi, 
rasmiy uslub, ilmiy uslub, publitsistik uslub, badiiy uslub,til tizimi, uzus, uzual so‘zlar, 
umumiy me’yor, uzual me’yor, adabiy me’yor, fonetik me’yor, talaffuz me’yori, so‘z 
yasash me’yorlari, morfologik me’yorlar, sintaktik me’yorlar, uslubiy me’yorlar, 
lug‘aviy me’yorlar, agglyutinatsiya, singarmonizm.
Adabiy 
til 
– harbir madaniyatli insonning bir-biri bilan o‘zaro 
komunikativ(aloqaviy) munosabatining yuksak namunasidir. Adabiy til va adabiy 
me’yor nutq madaniyatining asosiy tekshirish ob’ekti sanaladi. Binobarin, o‘zbek nutqi 
madaniyatini yanada yuksaltirish uchun, eng avvalo, o‘zbek adabiy tili, uning me’yoriy 
qonuniyatlarini o‘rganishimiz, nutqning madaniy-namunaviy ko‘rinishlarini yanada 
takomillashtirimiz va yaxshilashga intilmog‘imiz lozim.
Tilning leksik, fonetik, grammatik jihatdan ma’lum bir me’yorga keltirilgan, 
qat’iylashgan va sayhallashgan qismiga adabiy til deyiladi. Hozirgi paytda radio-
televidenie, matbuot, oliy yig‘in va majlislar adabiy tilda olib boriladi. O‘zbekiston 
Respublikasi Asosiy Qomusining birinchi, “O‘zbek tiliga Davlat maqomi berilishi 
to‘g‘risida”gi Qonunning to‘rtinchi moddalarida ham “O‘zbekiston Respublikasining 
davlat tili o‘zbek tilidir” degan qonunlarida ham o‘zbek adabiy tili nazarda tutilgan.
Til – kishilarning aloqa vositasidir. Tildan foydalanuvchi jamoa yoki ma’lum bir 
millat vakillarining bir- birlarini tushunishi, anglashi uchun muayyan qonun-qoidaga 
asoslangan, jamoat ko‘nikmasiga aylangan yagona aloqa- aralashuv vositasi mavjud 
bo‘lishi lozim. Chunki o‘zbek tili ham turli ijtimoiy ko‘rinishlarda, turli xil shakllarda 
xizmat qiladi. Masalan, o‘zbek tili ichida adabiy tildan tashqari, xalq so‘zlashuv tili, 
shevalar, jargon, argo, kasbiy so‘zlar ham mavjudki, ular jamiyatdagi ma’lum toifa va 

---

137 
guruhlarga xos so‘zlar sanaladi. Bunday lisoniy birliklar hammaga ham tushunarli 
bo‘lavermaydi, ularning ma’nosini anglash qiyin. Shu nuqtai nazardan, o‘zbek tilidagi 
so‘zlar me’yoriy jihatdan ikki turga bo‘linadi.
1. Umumiy me’yor 
2. Xususiy me’yor 
Umumiy me’yor-ma’lum til, o‘zbek tilining barcha ko‘rinishlarida 
qo‘llaniladigan me’yoriy tizimning yig‘indisidan iborat. Buni quyidagi jadvalda 
ko‘rsatish mumkin: 
Shunday qilib, umumiy me’yor – xususiy me’yorlardan tashkil topadi. Xususiy 
me’yorni ikki guruhga ajratish mumkin.
Adabiy me’yor yoki adabiy bo‘lmagan me’yor, umuman, har qanday nutqni 
baholashning ikki xil o‘lchash mezoni mavjud: 
1. Adabiy til me’yori mezoni. 2. Adabiy til bo‘lmagan nutq mezoni yoki uzus mezoni.