-
deya haq gapni bayon etadi.
Inson hamisha sodda va samimiy so‘zni sog‘inib, tabiiylikka intilib yashaydi.
Maqtov so‘zlar hammaga yoqadi, ayniqsa, sanatkor va ijodkorlarga, yosh boladan
tortib nuroniy bobolarimizu mehribon momolarimizgacha.
Inson hayajonlanganida, qattiq qo‘rqqanida yoki og‘ir musibat ichida bo‘lganida,
umuman, turli hissiy holatlarga tushganida so‘zlarkan, nafas olish va nafas chiqarish
a’zolarini nazorat qilolmay qoladi. Buning natijasida me’yoriy fonatsiya uchun nafasi
to‘g‘ri taqsimlanmaydi, ko‘pincha oddiy bir so‘z uchun ham nafasi etmay qoladi.
Tabiiyki, uning nutqi, so‘zlari, tovushlari g‘ayriodatiy bir shakllarda voqelanadi.
O‘qituvchi bunday holatlarni ham hisobga olishi maqsadga muvofiq. U dars jarayonida
keraksiz hissiyot va hayajonlarini jilovlab olishi kerak, aks holda bu holatlar uning
nutqiga salbiy ta’siro‘tkazishi mumkin.
131
Tajribali o‘qituvchi faqat baland yoki past ovozda dars o‘tmaydi. Tovushlarning
balandligi, kuchi, tovlanishi va cho‘ziqligidan iborat akustik sifatlarining turli
darajalari (bu darajalarning diapazoni juda keng)ni bayon qilinayotgan axborotning
mazmuni va tabiati, ayni paytda dars xonasidagi talabalarning ruhi –kayfiyatiga
muvofiq ravishda modulyatsiya qilinadi, ya’ni almashtirib turadi. Ana shu tarzda
monoton, quruq, ifodalilikdan mahrum nutq shaklidan qutuladi va nutqning
ohangdorligi, tasirchanligiga erishadi. O‘qituvchining nutq texnikasi bilan bog‘liq
nuqsonlardan yana bir nutq sur’ati, tezligini to‘g‘ri belgilamaslik yoki tezlik-
sekinlikning maqsadga ko‘ra mo‘tadilligini saqlay olmaslikdan iborat. Nutqning
sur’ati, albatta, bayon qilinayotgan materialning mohiyatiga, ifodalanayotgan fikr
qurilishiga uyg‘un bo‘lishi maqsadga muvofiq, aks holda, ya’ni o‘qituvchi materialni
faqat jadal sur’atda bayon qilsa, o‘quvchi axborotni o‘ziniki qilib olishga, axborot
tarkibidagi muhim jihatlarni o‘z vaqtida ilg‘ashga, to‘la idrok etishga qiynaladi.
Boshqacha qilib aytganda, o‘quvchining idrok surati o‘qituvchining nutqi tezligidan
orqada qoladi, unga “etib borolmaydi”. Zotan, o‘qituvchi nutqidagi me’yoridan ortiq
jadal sur’at dars berish metodikasi qoidalari uchun ham begonadir. O‘qituvchinutq
sur’atini o‘quvchilarning o‘zlashtirish qobiliyati, dars paytidagi ruhiyati, charchagan
yoki charchamaganligi, materialni qanday qabul qilayotganligidan kelib chiqqan holda
tanlasa, ham pedagogik, ham psixologik jihatdan to‘g‘ri yo‘l tutilgan bo‘ladi.
O‘qituvchi nutqida fonatsiya jarayoni, ya’ni nutq paytida nafas olish nafas
chiqarish bir tekisda, bir me’yorda va davomiy bo‘lishi lozim. Ba’zan noto‘g‘ri taqsim-
langan nafas olish noo‘rin to‘xtamning yuzaga kelishiga, fikrning mazmuni va estetik
qurilishiga salbiy tasir ko‘rsatadi. Bu holat , ayniqsa, o‘qituvchining dars jarayonida
haddan ziyod yoki ortiqcha his-hayajonga berilib ketishi va uni boshqara olmasligi
tufayli sodir bo‘ladi. Chunonchi, qo‘shma gaplar bayonida sodda gaplar orasida
to‘xtamga erishish, bayon qilinayotgan axborotning mazmuni va zaruriyatini chuqur
his qilish orqaligina amalga oshirish lozim. Masalan: Parpitayyor Ibrohimboyning
hovlisida chorikorlik qilar ekan. U boy bug‘doyini o‘rar, ”ho‘p”qilar va don qilib,
boyga eltib berar ekan. (N. Aminov ”Kekirdak” hikoyasi). Agar o‘qituvchi ushbu
gapda to‘rt o‘rinda(ikki o‘rinda ekan, o‘rar va qilib so‘zlaridan keyin) to‘xtamga rioya
132
etmasa, hatto fikr mazmuni va izchilligiga ham raxna solinadi. Tajribali o‘qituvchi dars
jarayonida nutq suratini baland yoki past ovozda doimiyligini belgilamaydi. Nutq
surati (sur’ati) bayon qilinayotgan materialning mohiyatiga, xabarning oddiy yoki
hissiy bo‘yoqdorligiga alohida axamiyat etiladi. Zero, o‘qituvchi nutqidagi jadal surat
o‘quvchilarning o‘zlashtirish qobiliyatini susaytiradi, dars samaradorligiga putur
yetkazadi.
Nutq texnikasida ohang ham alohida o‘rin tutadi. Har bir tovush alohida, to‘g‘ri
va aniq talaffuz qilish muhim axamiyat kasb etadi. So‘zlarni noto‘g‘ri talaffuz etish
ularning gapdagi o‘zaro o‘rni va bog‘lanishini yaxshi anglamaslik fikr mantiqiyligiga
ham putur yetkazadi. Masalan, asil-asl, azim-azm, maxsul-mas’ul, asir-asr kabi
so‘zlarning manosini chuqur anglamasdan qo‘llash, bo‘lsa, kelsa kabi so‘zlarda -l
tovushi tashlab aytish, shuningdek, -lar qo‘shimchasini -la tarzida qo‘llash nutq
ohangdorligiga raxna soladi.
Xullas, o‘qituvchi nutq faoliyatida nutq etiketi va uning asosiy ko‘rinishi nutq
ifoda vositalari madaniy tabiatining muhim belgisi sifatida qatiy axamiyat kasb etadi.
“Nutq madaniyati “ fani juda ko‘p fanlar bilan o‘zaro aloqada rivojlanmoqda . Uning
usuliy asosi tilshunoslik fanidir. Chunki, nutqning eng kichik tarkibi tovush va uning
talaffuzi (fonetik), so‘z tarkibi qismi va uni turkumlarga bo‘lish (morfologiya), til
vositalarining lug‘aviy ma’nosini o‘rganish (leksikologiya), iboralarning lug‘aviy
ma’nosini anglash (frazeologiya) va ularning nutq jarayonidagi o‘zaro bog‘lanishi
(sintaksic), imlo xususiyatini o‘rganish va nutqni uslubiy jihatidan qo‘llay olishga
(uslubiyat) tilning to‘g‘riligi (ifodalilik ) va grammatik qoidalarga asoslanmog‘i lozim.
“Nutq madaniyati”- pedagogika fanining zamirida rivojlanmoqda. Nutq asosida
odob –axloq, tarbiya vositalari, xuddi shuningdek, milliy urf-odat, qadriyat va ananalar
o‘ziga xos ko‘rinishlari ifodasini topmog‘i lozim. Birgina salomlashish yoxud rost
qo‘lni ko‘krak ustiga qo‘yib, boshini xiyol eggancha “Assalomu aleyko‘m” deyish
boshqa millatlardan farqli xususiyatimizni namoyon etadi. Tavoze bilan muloqot
qilish, yosh go‘daklarga ham “siz-siz”lab murojaat etish, har bir kishiga samimiy
munosabat ko‘rsatish bizning millatimizga xos fazilat, urf-odatlarimiz ko‘rinishlaridir.
Fan mantiq va ruhshunoslik fanlari bilan o‘zaro aloqada ish ko‘radi. Gapda so‘zlarning
133
manosi va ifodalanayotgan fikr mazmunini mantiq tekshiradi. Mantiqiy fikrlash nutq
qurilishini yuzaga chiqaradi. Tilda qo‘llanadigan o‘rinsiz so‘zlar, gaplar inson
ruhiyatini vayron etishga, buzishgacha olib boradi. Ruhshunoslar nutqning inson
ongiga, ruhiyatiga tasirini nazorat qiladi, nutqiy malakalarni rivojlantirish va
mustahkamlash vositalarini aniqlaydi. Bu fan, ayniqsa, adabiyot bilan ham
chambarchas bog‘liq. Nutq jarayonida badiiy tasviriy vositalar- o‘xshatish, sifatlash,
jonlantirish va boshqa ifodaviy vositalar tinglovchiga fikrni aniq, jozibali yyetkazishda
muhim ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, adabiyotshunoslik fani bilan ham uzviy
bog‘liqdir. Nutqda maqol, frazeologik iboralar, hikmatlar va rivoyat, afsonalardan ham
fikrni rivojlantirish uchun o‘rinli foydalanish notiqning bu sohadagi mahoratini
namoyon etadi.
Fan, bundan tashqari, etnografiya bilan ham uzviy vositadir. CHunki nutq
jarayoni, asosan, milliy urf-odat, qadriyat, marosim va an’analar zamirida o‘z
in’ikosini topmog‘i zarur. Garchi nutq qanchalik yoqimli, mazmundor va jozibali
bo‘lmasin, u milliy va urf-odat asosida qurilib undan zuhur topmagan bo‘lsa,
ta’sirchanligi va natijasi samarali bo‘lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |