M lafasov, X. S. Jumaniyozov, G. K. Masharipova, E. Xoliqov, E. M. Mallaeva diniy ekstremizm, missionerlik

1. Vahhobiylikning yuzaga kelishi va  asosiy g‘oya!ari
Vahhobiylik paydo  bo‘lishi  arafasida  Arabiston  Yarim  orolidagi 
shart-sharoit  va 
vahhobiylikning 
ildizlari. 
Biz 
bu 
mavzuni 
o‘rganishdan  oldin  vahhobiylik  '.arixi  haqida asosiy  manba  bo'lib  xizmat 
qilayotgan  A.M.Vasilevning  “ Puritane  Islama?”  (M.Nauka,  1967), 
Yu.Abdullaevning  "Vahhobiylik  tarixi”  (T.1999)  kitoblari  va  Saudiya 
Arabistoni  tarixi  bilan  yaxshi  tanish  boMishimiz  lozim.  Ayni  paytda, 
sho‘ro  davrida  nashr  etilgan  adabiyotlarga  tanqidiy  yondashishni 
unutmaslik maqsadga muvofjqdir.
Undan 
tashqari, 
vahhobiylikning 
kelib 
chiqishi 
haqida 
Yu.Abdullaevning  “Maqsad  asli  nima  edi?”  ( 0 ‘zbekiston  adabiyoti  va
28

---

san’ati,  1998 yil 27 mart), H.Hotamov,  Sh.Hamroevlaming  “K o‘ngildagi 
buzilish” (Xalq so‘zi,  1998 yil 4,5,7 mart) maqolalar turkumida qimmatli 
m a’lumotlar bor.
Vahhobiylik  haqida  evropaliklar,  shuningdek,,  arab,  turk,  rus 
sharqshunoslari XIX asrdayoq yirik tadqiqotlar yaratishgan bo‘lsa-da, bu 
haqda  bizning  matbuotimizda  yaqin  vaqtlargacha  to‘la  m a’lumot 
beruvchi  asar  yoki  maqolalar  chop  etilmagan.  Vahhobiylikning  o ‘zi 
haqida  keyingi  yillarda  ba’zi  kishilar  og‘zidan  yarim  yorti  m a’lumotlar 
eshitilgan  yoki  din  vakillari  Imom  A ’zam  mazhabiga  qarshi  fikrlar 
aytilganda  muxoliflarga  qarshi  chiqqanlarini  hisobga  olmaganda, 
ko'pchilik aholi bu harakat yoki oqim haqida etarli m a’lumotga ega emas
Shuning  uchun  ham,  vahhobiylikning  ildizlariga nazar  solish,  uning 
kelib chiqish sabablarini tahlil qilish zarur.
Albatta,  har  bir  hodisaning  vujudga  kelishiga  aniq  omillar  sabab 
bo‘ladi.  Bu  fan  tilida  ob’ektiv  yoki  sub’ektiv  sabablar,  yoki  hodisani 
vujudga  keltirgan  vaziyat,  deb  yuritiladi.  Vahhobiylikning  paydo 
bo‘lishiga ham o ‘ziga xos sabablar bor edi.
Vahhobiylik  paydo  bo‘lishi  arafasida  Arabiston  Yarim  orolida 
feodal,  yarim  qullik  munosabatlari  xukm  surardi.  Viloyatlarda  sinfiy 
bo‘linish,  karta  belgilari,  ko‘chmanchi  qabilalar  o ‘rtasida  o‘zaro 
birodarqushlik  urushlari  davom  etardi.  Shu  sababli,  mamlakatni  yagona 
markazga birlashtirish ijtimoiy zarurat edi.
Ikkinchidan,  Arabiston  Yarim  oroli  bu  davrda,  garchi,  rasmiy 
mustaqil  hisoblansa-da,  Usmon  imperiyasi  tarkibida  bo‘lib,  bu  saltanat 
yildan-yilga  yemirilib  bormoqda  va  uning  tarkibidagi  hududlar 
mustaqillik uchun harakat boshlagan edilar.
Uchinchidan,  butun  Arabiston  Yarim  orolida  Usmonli  turklar 
hukmronligi  davrida  hanbaliy  mazhabiga  zid  o'laroq,  bir  qator 
“yangiliklar”  kirgan  edi.  Jumladan,  muqaddas joylarga,  ya’ni  Islomdagi 
sahobalar,  yirik  diniy  arboblar,  avliyolar,  so‘fiylarga  sig'inish  avj  oldi. 
So‘fiylar  musiqani  tashviqot  qildilar  va  ulaming  yig‘inlari  musiqasiz 
o‘tmas  edi.  Ko‘p  joylarda  tarkidunyochilik,  bangilik,  folbinlik, 
yulduzlarga  qarab  bashorat  qilish,  ziyoratgoh joylardan mushkulni  oson 
qilishni  so‘rash,  mozorlarga  qurbonlik  qilish  odat  tusiga  kirib  qoldi. 
Magiya,  animizm va fetishizm belgilari  ham mavjud edi.  Mana shunday
29

---

sharoitda  Islomni  dastlabki  uch  asridagi  holatiga  qaytarishni  tashviqot 
qilib vahhobiylik paydo bo‘ldi.