|
III.3. Xalq pedagogikasida tabiat va inson munosabatlari, xalq
tabobati va sog‘lom turmush tarzining ifodalanishi
1.
M a’lumki, ona tabiat o ‘zining beqiyos saxovati bilan insonlarga
xizmat qilib keladi. 0 ‘z navbatida xalqimiz ham tabiatni asrash,
avaylash, ardoqlash bo‘yicha o ‘ziga xos odobnoma yaratganki, avlod-
BILASIZMI?
BU QIZIQ!
119
ajdodlarimiz shu odobnoma asosida ekologik tarbiya topib kelgan. Xalq
pedagogikasi manbalariga kiruvchi turli urf-odatlar, irim-sirimlar,
udumlar, oila va qo‘ni-qo‘shnichilik, xalq og‘zaki ijodi, san’at asarlari
va boshqalar vositasida ekologik odobnoma farzand tug‘ilishi bilan
o ‘rgatila boshlangan. Shu jum ladan xalq maqollarida har bir faslning
fazilati, tabiatning mo‘jizaviy jarayonlari falsafiy jihatdan chuqur
ifodalangan. Masalan:
-Tabiatga boqsang-boqadi, oltin isirg‘a taqadi.
-Y axshi yil bahoridan m a’lum, yaxshi kun saharidan.
- Yozning yom g‘iridan q o ‘rq, qishning qirovidan.
-Q ish o‘chog‘i tor, tur, uyingga bor.
-Kuzning bir kuni qishning bir oyini boqar.
-Q ora bulutdan tiniq suv tomar.
-Kuningdan bir kun qolsa ham ko‘chat ek!
0 ‘zbek xalqining tabiatni asrash bilan bog‘liq qadriyatlari rang-
barang. Jumladan, isiriq, ko‘ztikan, qalampirmunchoq, tasbeho‘t, seda-
na, rayhon, d o ian a , otquloq, chaqirtikan, kiyiko‘t, yalpiz kabi o ‘t-giyoh-
lar «ko‘z tegmasin» degan maqsadda uy peshtoqlariga, darvoza tepala-
riga osib qo‘yilgan. Xalqimiz turli dov-daraxtlar bilan bog‘liq qadamjo-
lar, ziyoratgohlarga shifo izlab borganlar. 0 ‘simliklarga turli balo-qazo
va falokatlardan saqlovchi omil sifatida e ’tiqod qilish an’analari
ekologik qadriyatlaming bir ko'rinishiga aylangan. «Demak, ayrim
o ‘simlik-giyohlar va daraxtlarni timsollashtirib, unga e ’tiqodda bo‘lish,
ekologik
tarbiyaning
eng
qadimgi,
xalqona
va
ta ’sirchan
ko‘rinishidir.»55
Xalq pedagogikasida tabiatdagi nafaqat o'sim lik dunyosi, balki
hayvonot olamini ham himoya qilish, saqlash kabi ibratli fikrlar bor. Bu
tabiat va hayvon, hayvon va inson munosabatlarini aks ettiruvchi maqol,
ertak, doston, afsona va rivoyatlar, asotirlar va qo'shiqlarda o ‘z ifodasini
topgan. Xalqimiz nutqida tez-tez ishlatiladigan «gullami uzma, yomon
bo'ladi», «qushlar, hayvonlarga ozor berma, yomon bo'ladi» kabi
ogohlantiruvchi so‘zlarning ta’sir kuchi ham tabiatni asrashda katta
ahamiyatga ega bo‘lgan.
Tabiat bilan bog‘liq marosim va bayramlar ham insonning axloqiy,
jism oniy va ekologik tarbiyasida muhim o ‘rin tutadi.
Ilgari bolalar bahor elchisi - boychechak gulini terib, uning sha’niga
«boychechagim boylandi» degan ashulani aytib, uyma-uy yurib, bahor
55 Муродов М. Этномаданият. - Т.: Адолат, 2003. 113-6.
120
kelishidan xabar qilishardi, kattalar esa boychechakni ko‘zlariga surtib,
«omonlik-esonlik» qilishardi.
Qozog‘iston bilan chegaradosh bo‘lgan hududlarda oyni ilohiy bilib,
unga sig‘inishgan. Yangi oyni ko‘rganda: «Oy yangi chiqibdi, yanagi
oy, yanagi kunlargacha eson-omon, o ‘ynab-kulib etaylik, Allohu
akbar»,- deb fotiha o‘qilgan. Bolalar uchun «Oymoma, kulcha tash-
lang», - deb so‘ralgan.
Xalq pedagogikasida ekologik tarbiyaga oid misollaming barchasi
tabiatni e ’zozlash, ko‘z qorachig‘iday asrash, tabiat saxovatidan m e’yori-
da foydalanish, tabiat go‘zalligini asrab-avaylab, kelgusi avlodga yetka-
zish masalalariga bag‘ishlangan bo‘lib, o ‘simlik-giyohlami timsollashti-
rish esa ona-tabiatni asrashning xalqona tarbiya ko‘rinishiga aylangan.
2.01imlaming aniqlashicha, 0 ‘zbekistonda o‘sadigan o ‘simliklar
soni qariyb 4150taga etadi. Shulardan 577tasi shifobaxsh xususiyatlarga
ega.56
Ana shu shifobaxsh o‘simliklarning m o‘jizaviy xosiyatlari qadim
zamonlardan xalqimizga ma’lum bo'lgan va xalq tabobatida ulardan
turli kasalliklarni davolash uchun foydalanib kelingan. Donishmand
xalqimiz turli dov-daraxtlar, giyohlar, o ‘simliklaming guli, bargi,
mevasi va tanasidan har xil dori-darmonlami tayyorlashni bilganlar.
Xalq tabobati haqida gap ketar ekan, dunyoga dong‘i ketgan Luqmoni
Do'stlaringiz bilan baham: |
