M. J. Mut alipova

Tabib  va 
ilon  haqidagi  rivoyatda  esa,  tilning  zahri  ilon  zahridan 
ham dahshatliroq ekanligi  haqida gap ketadi:
Tabib  bir  bemomi  davolash  uchun  ilon  izlab  topadi.  Shunda  ilon 
undan so‘raydi:  -  Sen meni  o ‘ldirib, zahrim  bilan bir odamning hayotini 
saqlab qolmoqchi bo‘lyapsan, to‘g ‘rimi?
Tabib:  - T o ‘g ‘ri, - debdi.
-   Endi  quloq  sol,  -  debdi  ilon.  -   Bekor  qilyapsan,  bemor  mening 
zahrim bilan tuzalmaydi.  Agar biz chaqqanimizda tuzalar edi.  Uni  do‘sti 
chaqqan.  Odamning zahrini  ilonning zahri yo ‘q  qila olmaydi.  Bilasanmi, 
Olloh  bizni  shunday  sovuq,  yerda  sudralib  yuruvchi  qilib  yaratdi,  qo‘l- 
oyoq  ham,  insonlar  kabi  aql  ham  bermadi.  Ammo  biz  ilonlar  bir- 
birimizni  chaqmaymiz.  Siz  insonlarga  esa  aqlga  qo‘shib  butun  borliqni 
berdi.  Shunda  ham  noshukurchilik  qilib,  bir-biringizni  chaqasizlar,  - 
debdi.  Tabib  ilonni  qo'yib  yuboribdi.  Haqiqatdan  ham  bemomi  o ‘z 
do‘sti  haqoratli  so‘zlar bilan  chaqqan ekan,  hech qanaqa dori kor qilmay 
olamdan  o ‘tibdi.  Bemoming  do‘sti  tishi  bilan  emas,  tili  bilan,  zahar- 
zaqqum gaplar bilan chaqib, boshiga yetgan.
Rivoyatning  m a’nosiga  uyg‘un  keluvchi  xalq  maqollari  tili  bilan 
aytganda:
-  Til borki, bol keltiradi, til  borki balo keltiradi;
-  Ilonning zahri ketsa ham, so‘zning zahri ketmas.
Xalq  pedagogikasi  manbalariga  kiradigan  diniy  ta ’limotlarda  ham 
so‘zlashish  odobi,  nutq  madaniyati  haqida juda  ko‘p  misollar,  pand  va 
o‘gitlar  mavjud.  Masalan,  «Islomda  muloqot  odobi»53  kitobida  nutq 
odobi quyidagi tartibda ifoda etiladi:
1.  Insonlar  o ‘rtasidagi  so‘zlashuv  to‘g‘rilikka  va  haqiqatga  yo‘g ‘- 
rilgan, yolg‘on, safsata, xomhayollardan uzoq boMishi kerak.
2.  Islom  ta ’limotida  tortishuvlarga  barham  berish  uchun  aniq  dalil, 
hujjat 
bilan 
gapirish  talab  etiladi 
hamda  tortishuv  mavzuida 
tomonlaming bir-biriga haqiqatni aytishlari lozimligi uqtiriladi.
Imom  G ’azzoliy  «Ihyo  ulumud-din»  kitobida  «Bahslashayotganlar 
xatoni  aniqlab,  haqiqatga  intilishlari  lozim.  Raqibini  dushman  emas,
52 А.Каримов. Бир гапим бор уч тилло. -  Т.:  Адолат,  1992.
53 Тантовий М.С.  Исломда мулокот одоби.  Т.: Мовароуннахр. 2007.
116

---

do‘st  sifatida  ko‘rishi  kerak.  Agar  u  xatoni  ochib  bersa  va  haqiqatni 
aytsa, minnatdorchilik bildirish zarur»,54 - deydi.
3. Nutq  madaniyati,  muloqot,  bahs-munozarani  tartibga  solish 
uchun  islom  dini  joriy  qilgan  odoblardan  yana  biri  tavozeli  bo‘lish, 
kibrdan saqlanishdir.
Buning  m a’nosi  shuki,  o ‘zini  ko‘z-ko‘z  qilish,  gerdayish,  boshqa- 
lardan ustunligini  ta’kidlash ruhiga qurilgan muloqot samarasiz tugaydi, 
eng yomoni, ikki tomon orasidagi tafovut kuchli ziddiyatga aylanadi.
4.  Suhbatdoshning  fikrini  bosiqlik  bilan  tinglash,  uning  so'zini 
og‘zidan  tortib  olmaslik,  shaxsiyatiga  tegmaslik,  sabr-toqat  va 
bag‘rikenglik bilan munosabatda bo‘lishdir.
Tomonlardan  biri  boshqasiga  o ‘z  fikrini  bayon  qilarkan,  go‘zal 
muomala  doirasida,  mantiqqa  tayanib,  hurmat  bilan  muloqot  qilishi 
kerak.  Donishmandlar  bejiz  aytishmagan:  fikrimda  xato  ham  bo‘lishi  mumkin.  Menga  yanglishdek  tuyulgan 
boshqa  birovning  fikri  esa,  ehtimol,  to‘g ‘ridir.  Biz  faqat  haqiqatni 
aniqlash  va  o ‘zaro  kelishish  uchun  muloqot  qilamiz.  Bahs  nihoyasiga 
yetib,  masala hal bo‘lgach,  bir-birimizdan uzr so‘raymiz.»
5.  Islomdagi  so‘zlashuv  odoblaridan  yana  biri  bu  haqgo‘y,  go‘zal 
xulqli,  ta’masiz,  qalban pok,  oqil  insonlaming hurmatini joyiga qo'yish 
bo‘lsa,  yana  biri  xukm  va  xulosalami  umumlashtirish,  so‘zlayotgan 
paytda  o‘ta  ehtiyot  bo‘lish,  muammo  va  masalalarning  mohiyatini 
sinchiklab  o‘rganish,  iboralami  o‘z  o ‘m ida  ustalik  bilan  ishlatishdir. 
Shuningdek,  hoyi-xavaslarga ergashib, ko‘zlari ko‘r, quloqlari kar b o iib  
qolganlar  bilan  oqilona  muomalada  bo‘lish  ham  Islomning  o ‘ziga  xos 
muloqot odoblari sirasiga kiradi.
6.  0 ‘zaro  muloqot  har  ikki  tomonga  ham  foydali  bo‘lishi,  go‘zal 
oqibat  va  yaxshi  natijalarga  erishish  uchun  lozim  bo‘lgan  odoblardan 
biri -  yolg‘on  mish-mishlarga  emas,  to‘g‘ri  gaplarga tayanish,  uydirma 
xabarlarga emas, balki aniq m a’lumotlarga asoslanishdir.
Darhaqiqat,  nutqiy  farosat,  nozik  muomala  odobi  Turonda  inson 
umumiy  axloqining  tayanch  ustunlaridan  sanalgan.  Hadisi  sharifda: 
«Kishining  zebu-ziynati,  go‘zalligi  uning  tilidadir»,  deyilsa,  xalq 
maqollarida:  «Yaxshi  topib  gapiradi,  yomon  qopib  gapiradi»,  deyiladi. 
Buyuk  allomalarimizdan  Majdiddin  Xavofiy:  «So‘zni  me’yor  bilan 
so‘zlagan, hayot qadrini anglagan, butun kuch va qudratini ilm va kamolot 
hosil  qilishga  sarflagan  kishilar  aqlli  kishilardir»,  -  degan  bo‘lsa,  buyuk 
mutafakkir  Alisher  Navoiy  «Insonning  odob-axloqini  belgilaydigan
54 Имом Газзолий. Ихе улумуд-дин.
117

---

omillardan biri uning so‘zi, nutqidir, zero suvning mazasi muz bilan, odam 
yaxshiligi so‘z bilan bilinadi», deydi («Mahbub ul-qulub»).
Xulosa  qilib  aytganda,  yoshlarga  xalqimizga  xos  bo‘lgan  axloqiy 
m e’yorlami  o ‘rgatish  va  ularga  insoniy  fazilatlami  shakllantirishda 
hamda  barkamol  shaxs  tarbiyasi  masalalarida  xalq  pedagogikasining 
barcha  manbalarida,  y a’ni  halq  og‘zaki  ijodi  janrlarida  ham,  diniy 
ta’limotlarda  ham,  buyuk  mutafakkirlar  ijodida  ham  yaxlit  uyg‘unlik 
borligiga amin bo‘ldik.
M avzu  bo ‘yicha n azo rat savollari:
1.  0 ‘zbek milliy mentalitetiga xos jihatlar haqida gapiring.
2.  Xalqimizga xos bo‘lgan axloqiy m e’yorlar nimalardan iborat?
3. Nima 
uchun 
mehmondorchilik  madaniyatimizning 
ko‘hna 
manbalari bo ‘lib hisoblanadi?
4.  M ehmondorchilikda ishlatiladigan tavozeli jumlalami ayting.
5.  Xalqimizga  xos  bo‘lgan  nutq  madaniyati,  so‘zlashish  odobi 
haqida nimalami bilasiz?
6.  Diniy ta ’limotlarda muloqot odobi to‘g‘risida nimalar deyilgan?
7.  Xalqimiz hayotida ishlatiladigan yaxshi tilaklar, olqishlarga misol 
keltiring.
T O PSH IR IQ .  Quyidagi  insoniylik  fazilati  haqidagi  matnni  o ‘qing 
va o ‘z fikringizni  bildiring.
N olning qiym ati
Universitet  qoshidagi  litseyning  2-kurs  o‘quvchilari  iqtisodiyot  fani 
o‘qituvchisini  kutishayotganda  sinfxona  o ‘quvchilaming  shovqin-suro- 
nidan  larzaga  kelar  ekan,  eshikdan  qattiqqo‘l  ustozning  qorasi  ko‘rindi. 
U bolalarga nigohlarini qadab,  doskaga  1  raqamini yozib qo‘ydi.
-  Qaranglar!  -  dedi  u.  -  Bu  insoniylikdir.  Insoniylik  -  hayot  bizga 
berishi mumkin bo‘lgan eng qimmatbaho narsa.
Keyin « l»ning yoniga «0»  raqamini yozdi va:
- Bu muvaffaqiyat.  Insoniylik muvaffaqiyat bilan birga bo‘isa « 1 »ni 
«10»ga  aylantiradi,-  dedi.  So'ngra  doskadagi  raqam  yoniga  yana  bir 
«0»ni qo‘shdi.
-  Bu  esa  tajriba.  «10»  boMsangiz  «100»ga  aylanasiz.  Shu  tariqa 
«0»lami  istaganingizcha  qo‘shishingiz  mumkin:  intizom,  malaka,
118

---

qobiliyat,  sevgi  va hokazo.  Q o‘shilib borayotgan har bir nol  insoniylikni 
o‘n baravar kuchli qiladi.
Key in  qoMiga  lattani  olib,  qator  boshidagi  «l»ni  o ‘chirib  tashladi. 
Doskada bir talay «0»lar qoldi.  Ustoz jimjitlikka mazmun berdi:
- Ko'rdingizmi, insoniylik boMmasa, barchasi bekor.
Sinfda so‘zsiz sukunat xukm surardi.
0 ‘zbek  odatlariga  ko‘ra  oilada  o ‘g ‘il  farzand  tug‘ilsa,  unga  atab 
qurilish  ashyosi  bo‘ladigan  ko'chatlar  ekilgan,  u  voyaga  yetguncha 
navnihol ko‘chatlar terakzorga aylanib ketgan.
0 ‘zbeklar  qayerda  va  qanday  sharoitda  bo‘lmasin  yonidagi 
yaqin  kishi,  safdoshini  o ‘z  taomiga  sherik  qiiish  rasm  boMgan. 
Bu udumning ancha kuchli  ekanligini tasdiqlovchi  «ko‘z haqi» 
iborasi  hozirgacha  saqlanib,  safdosh  rizqini  berish  ma’nosida 
ishlatiladi.  Bu  odatga  ko'ra,  kimning  ko‘z  oldida  non  yopilsa 
yoki  ovqat  tayyorlansa,  shu  kishi  o‘zining  ko‘z  haqiga  ega 
boMishi  mumkin,  deb  hisoblangan.  Uyda,  ayniqsa,  bayram  va 
hayit  paytlarida  shirin  taomlar  pishirilsa,  qarindosh  va  yaqin 
qo‘shnilarga  bir  kosa  suzib  chiqarish  odati  hozirgacha  saqlan- 
gan.  Shu tarzda  ayrim marosimlarda dasturxon qilib kelinsa,  un- 
dagi  oziq-ovqatlami  qavmu-qarindosh  va  qo‘shnilarga  tarqatish 
rasm-rusumi  mavjud.  Shuningdek,  shaxsiy  bog‘  va  undagi 
sabzavot  va  mevalar  pishganda  o‘z  yaqinlari  bilan  boMishish 
odat boMib  qolgan.  Mazkur urf-odat o'zbeklarda milliy an’anaga 
aylanib, hozir ham amal qilinadi.