M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

180 А н тология м и р овой ф и лософ и и . Т .] . 4 .1 . С .412.
181 А нтология м ировой ф и лософ и и . Т .1 . 4 .1 . С .387.
156

---

aylanadan iborat. Barcha tom onidan dunyoviy jo n bilan o ‘rab olingan 
olam tanasi (jism i) 4 ta elementdan: yer, suv, olov va havodan tashkil 
topgan. 
Bu 
elementlar, 
sonlar 
qonuniga 
m uvofiq 
proporsional 
birikm alam i hosil qiladilar.
“A yniyat” doirasi harakatsiz yulduzlar aylanasini, “o ‘zga’"lar 
avlanasi planetalar aylanasini hosil qiladi.
Yer, suv, olov, havo elem entlari moddiy b o ‘lgani uchun, geom etrik 
jism lar singari, tekisliklar bilan chegaralangan. Y er shakllar bilan 
chegaralangan. Y er shakli — kub, suv - ikosaedr, olov - piramida, havo -
oktaedr shaklida. Osmon dodekaedr singari bezangan. Dunyoviy jon 
hayotini son m unosabatlari va garm oniyasi boshqaradi. Dunyoviy jon 
faqat hayot b o ‘libgina qolmay, balki harakat qobiliyatiga ham ega. 
0 ‘zining aylana bo‘ylab harakatida m ohiyatga ega narsalar bilan 
to 'q n ash ar ekan, o ‘z so 'z i bilan nim alarga o'xshash, nim alardan farq 
qilishi to ‘g‘risida aytadi. Shuningdek, u qayerda, qachon, qanday qilib 
abadiy borliqqa va boshqa m avjudlikka nisbatan yashashi haqida 
guvohlik beradi. Bu guvohlik so ‘zi “ayniyat”ga nisbatan ham, “o ‘zga”ga 
nisbatan ham birdek haqiqat. Ular hissiy idrok etiladigan narsalarga 
tegishli bo ‘lganda, qat’iy tarzdagi chin fikr va e ’tiqod paydo b o ‘ladi. 
Ular aqlli narsalarga tegishli bo']ganda.fikr va bilim zaruriy tarzda 
o'zin in g takom iliga у etadi.
Inson joni olam joniga o ‘xshash - bir xil garmoniya, o'xshash 
girdoblar. AvvaJ u (inson joni) yulduzda bo'lgan., biroq unda tanada 
bo ‘lgani uchun tartibga solinm agan; inson hayotining m aqsadi -
dastlabki tabiatini tiklash. Bu m aqsadga osm onning aylanishi va 
garm oniyani o ‘rganish orqali erishiladi. Buning quroli bo‘lib hislarimiz: 
k o ‘rish elem enti va boshqalar xizm at qiladi. Shular maqsadni o ‘ziga 
erishishiga xizm at qiladi va u orqali garm oniyaga eltadi. U nga nutq 
qobiliyati va m uzikaviy ovoz ham xizm at qiladi.
G arm oniya 
harakatiga jonining 
aylanm a 
harakati 
o'xshash. 
“Tim ey”da inson jonining qushlar va boshqa hayvonlar tanalariga 
k o ‘chib o ‘tishi haqidagi fantastik qarashlar bayon qilinadi. Jon kirgan 
hayvon turi insonning axloqiy sifatlariga ega b o ‘ladi. Tozalangach, jon 
0
‘zining yulduziga qaytadi.
Platonning bilish nazariyasi
uning jo n to 'g 'risid a g i ta ’limoti bilan 
uzviy bog‘liq. Platonning tugal bilish nazariyasi bayonini ham hech bir 
dialogida uchratm aymiz. Bilish m asalalari “Teetet” dialogida m uhokam a 
etiladi, ammo unda bilimning nima ekaniigiga aniq ta ’rif bermaydi,
157

---

asosan, xato nazariyalarga raddiya beriladi, xususan, bilish nazariyasi 
hissiy idrok sifatida tanqid qilinadi. 182
Platon ustozidan obyektiv va universal ishonchli bilim m avjudligiga 
bo‘lgan ishonchni qabul qilib olib, uni nazriy asoslashni xohlagan v a shu 
sababli bilim nim a v a u nim a haqida, degan savollarga javob topishga 
urinib, bilish muam m olari bilan shug‘ullangan. Bunda Platon tanlagan 
m etodning mohiyati shundan iborat ediki, u dialektika yordam ida 
Geraklit ontologiyasi va Protagor epistem ologyasi asosida qurilgan bilim 
konsepsiyasini aniq ta ’riflab, undan chiqadigan xulosani tadqiq etib, 
m azkur konsepsiyani chin bilim konsepsiyasi deb hisoblab boMmaslikni 
ko ‘rsatm oqchi b o ‘ladi183.
Platon fikricha, predm etlar mohiyatini bilish ham m aga ham tegishli 
bo‘lm agan qobiliyat. “F alsafa” “dom ishm andlikni sevish” bo ‘lib, u 
haqiqat m aqom iga ega bilim lam i hosil qilgan kishilarga ham, hech 
narsani bilm aydigan kishilarga ham taalluqli emas. Chin bilim larga ega 
faqat xudo bo‘lib, unda bilim ga intilishga ehtiyoj y o ‘q. Bilim siz kishilar 
jaholatda b o ‘lib, ular o ‘z nodonliklarini tushunib yetm aydilar va shuning 
uchun ham bilim olishga intilmaydilar.
Platon fikricha, faylasuf - bu bilimli va bilim siz o ‘rtasida turgan, 
mukamm al boMmagan bilimdan m ukammal bilim ga intiluvchi kishidir. 
F aylasuf obrazini Platon yarim afsonaviy tarzda “Bazm ” dialogida Eros 
obrazida tasvirlaydi. Bilim to ‘g ‘risidagi qarashlari esa “Teetet”, 
“ M enon”, 
“Bazm ”, 
“D avlat” 
dialoglarida 
aks 
etgan. 
Xususan, 
“M enon”da bilim olishni jonning o ‘z kechinm alarini eslashidan iborat 
deb tavsiflaydi va buni Sokrat nom idan quyidagi savolni q o ‘yishi orqali 
ifodalaydi: “A gar barcha m avjudot to ‘g ‘risida haqiqat jonim izda 
yashaydigan b o ‘lsa, jo n esa o ‘lmaydigan b o ‘lsa, unda dadillik bilan hozir 
bilm agan, eslay olm ayotgan narsamizni jondan qidirishga, y a’ni uni 
eslashga unnaganim iz m a’qul em asm i?” 184
Platon fikricha, bilim turlari borliq turlariga mos kelishi kerak. U 
borliqni to ‘g ‘ri tushunish uchun qadimgi grek falsafasida aniq 
k o ‘rinishga ega b o ‘lib borayotgan ikki qaram a-qarshi konsepsiya 
o ‘rtasidagi ziddiyatni: eleychilam ing borliqni o ‘zgarmas, harakatsiz deb 
bilishi bilan G eraklitning olamni o ‘zgaruvchan, harakatda deb tushunishi