M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

Ijtimoiy-siyosiy masalalami
Platon 
“D avlat” 
va “Q onunlar” 
asarlarida ishlab chiqqan. “Siyosatchi” va qisman, “K riton” dialoglarida 
ham jam iyat va davlat m asalalari tadqiq etilgan. Xususan, “Siyosatchi”da 
Platon barcha fanlam i m aqsadni belgilovchi va nazariy fanlarga ajratadi. 
B irinchisiga davlat xizm atchisi to ‘g ‘risida m a’lum otlar ham kiritilgan 
b o ‘lib, uning predm etini davlatning oliy boshqaruvi tashkil etadi.
D avlatchilikning shu davrdagi mavjud nom ukam m al shakllaridan 
avval, Platon fikricha, jam iyatning m ukam m al shakllari mavjud bo‘lgan. 
U davrlarda xudolar, xuddi ilohiy podachilar singari, ijtimoiy hayotning 
turli sohalarini boshqargan, turm ush kechirishi uchun zarur barcha 
narsalar b o ig a n , urushlar, bosqinchiliklar, turli xil nizolar b o ‘lmagan. 
O dam lar bevosita yerda tu g ’ilishgan, bo'sh vaqtlarini falsafa ilmini
162

---

o ‘rganishga bag‘ishlaganlar. Bu bosqichda odam lar tabiat bilan 
kurashishdan xoli bo‘Iganlar, ularni do‘stlik rishtalari b og ‘lab turgan. 
Biroq, Platon fikricha, bu tuzumni ijtimoiy tartib namunasi deb hisoblab 
b o ‘lmaydi: bunga yashashning moddiy shart-sharoitlari imkon bermaydi: 
o ‘z-o ‘zini him oya qilish, tabiat va dushman xalqlarga qarshi turish zarur 
bo‘ladi. 0 ‘tib ketgan oltin asrning qadr-qimm ati shundaki, unga nam una 
sifatida qarab, yovuzlikning nima ekanligini, oilaviy m unosabatlar, 
xalqlar o'rtasidagi kurashlar, turli ehtiyojlam i keltirib chiqaradigan va 
jam iyat hayotini to ‘g ‘ri qurishga xalaqit beradigan om illam i aniqlash 
mum kin b o ‘ladi.
D avlatning ideal tipiga Platon uning salbiy tipini qaram a-qarshi 
q o ‘yadi. K eyingisida kishilar xulq-atvorini belgilovchi kuchlar deb 
m oddiy ehtiyojlar va om illar qaraladi. Uning zamonidagi barcha 
davlatlar salbiy bo‘lgan: “Qanday bo'lishidan q at’i nazar, davlatda bir- 
biriga dushman bo‘lgan ikkita davlat mavjud. Biri - boylar davlati, 
ikkinchisi - kam bag‘allar davlati (Davlat, IV, 422E)”.
Davlatning salbiy tipi 4 ta shaklda mavjud: timokratiya, oligarxiya, 
demokratiya, tiraniya. B ularning barchasida ideal davlat xususiyatlari u 
yoki bu darajada buzilgan. Davlatning salbiy tiplarida ham fikrlik o ‘rnida 
janjal, m ajburiyatlam i adolatli taqsim lashga intiladigan hokim lar va 
harbiylar-qo‘riqchilar o 'rnida hech bir m aqsadsiz hokim iyatga intilish, 
moddiy m anfaatlardan voz kechish o ‘m ida mol-dunyoga m ukkasidan 
ketish mavjud.
Tim okratiya - takabburlikka, shon-shuhrat qozonishga asoslangan 
davlat.
Oligarxiya, undan keyin kelgan davlat tipi b o ‘lib, unda jam iyatni bir 
hovuch boylar boshqaradi. Bunda boylar davlati bilan kam bag‘allar 
davlatiga ajralish yaqqol sezilib turadi.
Demokratiya k o ‘pchilik boshqaruvchiga asoslangan, lekin unda 
boylar va kam bag‘allar o ‘rtasidagi qaram a-qarshilik yanada kuchayadi.
Tiraniyada bitta kishi barchaning ustidan hukm ronlik qiladi.
Platon ideal davlat deganda, oligarxiyadagi kabi k o ‘p b o ‘lmagan 
boshqaruvchilar tom onidan boshqariladigan davlatni tushunadi. Bu 
kishilar qator yaxshi fazilatlarga ega bo'ladi: 1) tabiiy k o ‘nikm alarga 
ega, iqtidorli; 2) ko ‘p yillik tayyorgarlikka ega.
Ideal davlat qurilishining asosiy prinsipi — adolat. U har bir fuqaro- 
ning jam iyatda o ‘z o ‘mini topishiga, alohida m aqom iga ega bo‘lishiga 
imkon beradi. A dolat kishilarni birdam likka chaqiradi, davlat yaxlit 
holatda, jam iyatdagi barcha hodisalar uyg‘unlikda bo ‘ladi.
163

---

Ideal davlat: 1) o ‘z-o ‘zini qura oladi va him oyalanish qobiliyatiga 
ega; 2) barcha fuqarolarning m oddiy ehtiyojlarini qondira oladigan 
sistem a shaklida mavjud; 3) m a’naviyat va ijodning rivojlanishiga im kon 
beradi.
Ideal davlatda m ehnat taqsim oti b o ‘lishi kerak, u kishilam ing h ar bir 
guruhining ijtimoiy hayotdagi o ‘m i, burch va m ajburiyatlarini belgilab 
beradi.
T ug‘ilgan chaqaloq jonida “m is” yoki “tem ir” bo‘lsa, u dehqon yoki 
hunarm andlar 
qatoriga, 
jonida 
“oltin” 
yoki 
“kum ush” 
b o'lsa, 
boshqaruvchilar va harbiylar qatoriga yuborilishi kerak.
Platon qarashlariga yakun yasar ekanmiz, uning falsafiy fikr rivojida 
tutgan o ‘mini falsafaning predmetini aniqlashtirishi, xususan, uni eng 
umumiyni (“g ‘oya” tushunchasi asosida) tadqiq etishda deb bilishi, 
borliq va bilish dialektikasini yuqori bosqichga k o ‘targanligi belgilashini 
aytish o ‘rinlidir.
Falsafaning Sokrat-Platon konsepsiyasining muhim aham iyatga 
egaligi shundaki, u antik falsafa tarixi davom ida faol m uhokam a etilgan 
falsafiy m asalalam ing ikki qutbini: bir tom ondan, turm ush kechirishning 
m uayyan obrazini, ikkinchi tom ondan - ana shu turm ush tarzining 
ajralmas qismi b o ‘lgan falsafiy diskursni belgilab berdi187.