M ir zo u L u g b e k n o m id a g I o z b e k is t o n mit j j y u n IV e r site ti m. Sh ar ipo V

“G ‘o y a ”lar va hissiz qabullanadigan dunyo.
M avjud haqiqiy 
borliqqa noborliq qaram a-qarshi turadi. Lekin " g ‘ovalar ” v a m ateriya
179 Платон. Собр. соч. В 4-х тт. Т. -М .: Мысль, 1990. С. 167.
154

---

teng huquqli va teng kuchli boshlang‘ich asoslar emas. G ‘oyalar dunyosi 
birlamchi. Ayni paytda, Platon noborliqning ham zaruriy tarzda 
m avjudligini ta’kidlaydi. Noborliq kategoriyasi borliq kategoriyasidan 
keyin keladi. M ateriya noborliq sifatida m avjud bo ‘lishi uchun (u 
predm et va hodisalam ing fazoda m avjud boTish priksipi) fazosiz 
g ‘ayritabiiy “g ‘oya”larning (uning yaxlitligi, b o ‘linmasligi, birligi aql 
bilan anglanadi) b o ‘lishi zarur.
Hissiy idrok etiladigan dunyo borliq ham , noborliq ham emas, u 
ularning oralig‘idagi narsa. G ‘oyalar sohasi bilan narsalar sohasi 
o ‘rtasida “dunyoning jo n i” bor. G ‘oyalar dunyosi faol asos, erkaklik 
b o ‘lsa, m ateriya, passiv asos, ayollik, hissiy idrok qilinadigan dunyo; 
ularning o ‘rtasida m avjud b o ig a n la r bolalardir.
Har bir hissiy idrok qilinuvchi buyum ham g ‘oyaga, ham m ateriyaga 
daxldor. G ‘oyaga aloqadorligi shundaki, uning borlig‘i bilan bog'liq 
b o ‘lgan xususiyatlari — m anguligi, o ‘zgarm asligi, aynanligi g ‘oya bilan 
belgilanadi. U m ateriyaga shuning uchun aloqadorki, bir qancha 
xususiyatlari: 
cheksiz 
bo'linuvchanligi, 
“oziqlantiruvchi” ligi 
va 
buyum lam ing alohida m avjudligi noborliq tom onidan belgilanadi.
Hissiy idroq etiladigan narsalar dunyosi - bu shakllanish, kelib 
chiqish, bor boMish sohasidir. Bu dunyo - qaram a-qarshiliklar bo ‘lmish 
borliq 
va 
noborliqning, 
o ‘zgaruvchanlik 
va 
o ‘zgarm aslikning, 
harakatsizlik va harakatning, yakkalik va k o ‘plikning birligi. Keyinchalik 
Gegel bu fikm i rivojlantirib, borliq va noborliq (hech nim a) dialektikasi 
shakllanishiga olib keladi, deydi.
G ‘oyalarning turlari m asalasi b o ‘yicha Platon fikrlari aniq bayon 
qilingan emas. B a’zi tadqiqotchilar uning buyumlar, narsalar g'oyalari va 
xossalar va m unosabatlar g‘oyalarini farq qilganini aytishadi. Uning turli 
asarlarida bildirgan fikrlari tahlili g ‘oyalam i quyidagicha turkum lash 
m um kinligini bildiradi. G ‘oyalar bir jinsli emas, ular muayyan 
iyerarxiyani, y a’ni yuqoridan quyiga qarab boMgan ketm a-ketlikni hosil 
qilishadi. Ular quyidagi sohalarga oid:
Oliy n e ’m atlar, qadriyatlar g ‘oyalari (baxt-saodat, haqiqat, go‘zallik, 
adolat g'oyalari), ular m utlaq sifatlar g ‘oyalari.
Fizikaviy hodisalar va jarayonlar g ‘oyalari (m asalan, “olov”, 
“sokinlik”, “harakat”, “rang”, “tovush”).
M avjudotlar 
turlariga 
tegishli 
g ‘oyalar 
(“hayvon”, 
“inson” 
g ‘oyalari);
Inson q o ‘li, uning hunari, san’ati bilan yaratiladigan narsalar 
g ‘oyalari (m asalan, “stol”, “krovat”).
155

---

M unosabatlar g'oyalari (bu shuning uchun ham m avjudki, tenglik 
m unosabatini aniqlash shu m unosabat g'oyasining bo‘lishini taqozo 
etadi).
G'oyalar tushunchalar sifatida.
Platonda “ g ‘oyani” g 'o y a qiladigan 
narsa - bu uning: 1) sabab, y a ’ni borliqning, uning xususiyatlari va 
m unosabatlarining manbai; 2) yaratuvchining unga qarab narsalar 
dunyosini yaratishi; 3) barcha m avjud narsalar unga qarab intiladigan 
oliy ne’mat, m aqsad ekanligidir.
Platonning g ‘oyalar to ‘g ‘risidagi ta ’lim otining yana bir muhim jihati
- g'oyaning borliqqa mos keladigan tushuncha, fikr sifatida mavjud 
bo'lishi to ‘g ‘risidagi mulohazasi bor. Bu m a’noda Platon “g 'o y a si” -
um um iy, jins tushuncha, fikr qilinayotgan predm etning mohiyati 
to ‘g ‘risidagi tushuncha. Platon tushunchalam i jins v a turlarga ajratadi va 
jins 
tushunchalar hajmlarini 
tur tushunchalarga b o ‘lib aniqlash 
zarurligini uqtiradi. Bu usulni Platon 
dialektika
deb ataydi. Platon 
dialektikasi - bu predm etlam i (predm etlar to 'g ’risidagi tushunchalam i) 
jinslarga, jin s ichida esa, uning turlarga bo'linishini aniqlash san ’ati 
(“Sofist” 953 D -E )’80.
Shuningdek, Platon dialektikani m avjudot haqidagi fan deb ham 
ataydi. D ialektika, Platon fikricha, faqat m ohiyatlar soyasini emas, balki 
m ohiyatlam ing o'zini ham m ushohada qilishdan iborat.
Platon dialektikasi ikki tom onlam a metod: 1) gipoteza orqali 
g ‘oyaga, y a ’ni boshlang'ich asosga ko ‘tarilish; 2) bosh!ang‘ich asosdan 
quyiga qarab borish, y a’ni jinslarni turlarga bo‘lish.
Platonning dialektika to ‘g ‘risidagi m ulohazalariga, bizningcha, 
uning quyidagi fikri yakun yasaydi: “...dialektika fanlar m undarijasining 
eng yuqorisida turadi, boshqa hech bir fan, adolat nuqtai nazaridan, 
undan yuqorida bo‘lishi m um kin emas, barcha fanlar u bilan 
yakunlanishi lozim” (Davlat, 5 3 4 ’E )181.
Platonning kosmologik ta 'limoti
“Tim ey” dialogida bayon qilingan. 
Bu ta ’lim ot Pifagorning kosm ologik qarashlariga hamohang. Platon 
fikricha, olam shar shaklidagi tirik mavjudot. Shuning uchun ham u 
jo n g a ega. Jon olam ning b o ‘lagi emas, u dunyoni o ‘rab olgan bo'lib, 3 ta 
boshlang'ich elem entdan tashkil topgan: “ayniyat”, “tafovut” va 
“m ohiyat” . U lar cheklangan va chegarasiz borliqning, y a ’ni m oddiy va 
ideal borliqning oliy asoslaridir. Ular m usiqa oktavi qonunlari bo'yicha 
taqsim langan yoritgichlarini ular harakatida o ‘ziga jalb etib turadigan