М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

y = A s m - - t  
(15.1)
bunda: 
у - vaqt birligida muvozanat holatidan chetlanish masofasi;
A - eng yuqori qiymatli amplituda;
T- tebranish davri.
Gipotsentrdan 
markaziy 
nurlar shaklida 
tarqaluvchi egiluvchan to'lqinlar 
yer sathiga 
turli burchak 
ostida yetib keladi. Gipotsentrdan 
90° bo'yicha 
o'tkazilgan tik chiziqni yer yuzasi bilan kesishgan nuqtasi (epitsentr) atrofida tik 
yo'nalish holatidagi tebranishlar yuz beradi. Qolgan barcha nuqtalarda esa ushbu 
harakat yer sathiga nisbatan ma’lum burchak hosil qilib, uni tik va urinma tashkil 
etuvchilarga 
ajratish mumkin. Tebranish jarayonida hosil bo'luvchi inertsiya 
kuchlari jism massasi 
m ning uning tezlanishi a ra ko'paytmasiga teng:
d у
An 
. 
I n
d t 2 
T 1
(15.2)
eng katta tezlanish
. 2
n  
, , n
sin — -f = ± 1 ,0
(15.3)
bo'lganda yuzaga kelib, inersiya kuchining yuqori miqdori quyidagicha 
aniqlanadi:
4
n 1 A
S = mccan = Л го- ш * - - - ^ -
(15.4)
bunda: A'o-jismning og'irligi;
g - jismning erkin tushish tezlanishi.
(1 5 .4 ) 
ifodadagi miqdorlar zilzila kuchlari deb atalib, ulaming qiymati 
amplitudaning ortishi, yoki tebranish davrining kamayishi bilan kpayib boradi. 
Zilzilaning tebranish davri ko'pincha 2 - 1 0 sek. oralig’ida bo'lib, uning amplitudasi 
esa grunt turiga bog'liq. Masalan, yahlit qoya jinslarida amplituda 2-5 mm dan 
oshmaydi, g'ovakli bo'sh gruntlarda esa uning miqdori 25-30 mm va undan ham 
yuqori bo'lishi mumkin. Kuchli (halokatli) zilzilalar yuz berganda tebranish 
amplitudasining miqdori 200-300 mm. gacha borishi mumkin.
Zilzila kuchlari inshoot qurilmasi va uning zaminiga turlicha ta’sir etadi. 
Bularning eng havflisi yotiq ta’sir hisoblanib, bunda egilish va siljishga oid
1 8 9

---

deformatsiyalar vujudga keladi.
Hisoblashda zilzila kuchini ifodalash uchun eng yuqori miqdorli seysmik 
tebranish 
a max ni jismning erkin tushish tezlanishi g  ga nisbatini ifodalovchi 
seysmik koeffitsiyentdan foydalaniladi,
*
£m «. 
& 
(155)
g
Zilzila kuchini ifodalovchi 12 ballik seysmik ko‘rsatgich (shkala) mavjud 
bo‘lib, 6 balldan kichik ta’sir bino va inshootlar qurilishida hisobga olinmaydi. 9 
balldan yuqori zilzila bo‘ladigan tegralarda qurilish ishlari olib borilish man etiladi. 
Turli ballar uchun seysmik koeffitsiyent (^)ning miqdori hisoblab chiqilgan bo'lib, 
ulardan zilzila yuz beradigan tegralarda barpo etiladigan inshootlar mustahkamligi va 
tur unligini hisoblashda foydalaniladi (15.1 - jadval).
15.2 Qurilish maydonining zilzilabardoshligi
Qurilish maydonining 
zilzilabardoshligi to'lqinlar ta’siri natijasida hosil 
bo'luvchi seysmik tebranishning yuqori qiymati 
amal 
yordamida ifodalanadi. 
Shuning uchun seysmik tezlanishning miqdorini to'g'ri va aniq belgilash inshoot 
loyihalashda katta ahamiyatga kasb etadi.
Bu maqsadda aholi yashaydigan yirik shaharlarda, sanoat, hamda suv 
inshootlari
qurilishi maydonlarida maxsus geologik va gidrogeologik izlanuvlar olib boriladi va 
yirik masshtabli xarita tuzilib, unda turli gruntlar o'ziga xos ballar bilan ifodalanadi. 
„ Kichik seysmik rayonlashtirish ” deb nomlanuvchi mazkur xaritalardan tegraning 
zilzilaga nisbagan mustahkamligi va qurilish ishlari olib borish uchun qulay bo'lgan 
maydonni tanlashda foydalaniladi (15.2- rasm).
Odatda, yahlit qoya jinslari, zich joylashgan, kam namli yirik va mayda zarrali 
gruntlami zilzilaga chidamli gruntlar toifasiga kiritish mumkin. Shu bilan birga tik 
qiyaliklar, zax chuqurliklar va tekislikfar, shuningdek, to'la namlangan mayda zarrali 
qumlar, yumshoq holatdagi loylar, o'ta cho’kuvchan gruntlar zilzilaga nisbatan 
noqulay hisoblanadi.
“Kichik seysmik rayonlashtirish” xarita luzishda tadqiqotchilar turli holatlami 
asos qilib olganlar. Masalan, Safaryan A. N., Popov V. V., Gzelishvili I. A. va 
boshqalar qurilish maydonining geologik va gidrogeologik shart-sharoitlarini asos 
qilib olgan bo'lsalar, Savarenskiy YE. F., Antonenko E. М., Kas A. 3., Puchkov S. V.
1 9 0

---

15.2-rasm. Toshkent shahrining kichik seysmik rayonlashtirish 
xaritasi (V. Mirzayev tuzgan)
va boshqalar zilzila vaqtida yozib olingan gruntlar tebranishining spektr 
ko'rsatkichlarini, Medvedev S. V., Bune V. I., Karapetyan V. K., Mirzayev V. M. va 
boshqalar esa maydonning geologik-va gidrogeologik sharoitlarini 
hisobga olgan 
holda turli asboblar yordamida yozib 
olingan gruntlamiig seysmik xususiyatlarini 
asos qilib olganlar.
Seysmik xaritalar umumiy asosga tayanib tuziladi. Biror tegra uchun xarita 
tuzilayotganda shu yeming muhandis-geologik qirqimi 
bo'yicha