М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

r = 2 , l & ,  
(13.3)
w .
bunda: 
q- titratkichning og'irligi;
у  - suvga to'yingan grunt zichligi.
Mazkur usul yordamida qalinligi 4 metrdan oshmagan qatlamni zichlash 
yahshi natija beradi. Unda cho'kish miqdori sezilarli darajada kamayishi tajribalarda 
isbotlangan.
13.4 G r u n tl a m i q o tiris h u su lla ri
Gruntni qotirish deganda uning g’ovaklariga turli kimyoviy qorishmalar yuborish, 
yoki issiqlik ta’sir ettirish orqali grunt mustahkamligini oshirishga qaratilgan texnik 
tadbirlar tushuniladi.
Qurilish amaliyotida ishlatiladigan qotirish usullari gruntning turi va unga mos 
keluvchi qorishmaning tarkibi bilan bir-biridan farqlanadi.
Mazkur usullar qo'llanishidan oldin, oldingi usullardagidek, qurilish maydoni 
kvadratlarga bo'lib chiqiladi va ulaming qirralarida chuqur qazilali. Chuqurlar orasi 
qo'llaniladigan qorishmaning turi, sifati va gruntning holatiga qarab belgilanadi. 
Tayyorlangan qorishmani gruntga yuborish uchun maxsus moslamalardan 
foidalaniladi.
Amalda gruntni qotirish uchun sementlash, suyuq sopol, elektr, mo'm va 
issiqlik ta’sir ettirish usullari mavjud.
Sementlash oldindan tayyorlangan chuqurlikka tushirilgan maxsus moslama 
yordamida grunt g'ovaklariga suyuq sementli qorishina yuborishga asoslangan. 
Qorishma g'ovaklarni to’ldirish bilan birga, tez qotib, gruntni yahlitlash xususiyatiga 
ega. 
Grunt yahlillangach uning mustahkamligi oshib suv sizdirish qobiliyati 
kamayadi.
1 7 8

---

Zarralarining o'lchamlari sement zarralaridan kamida 4 marta yirik bo'lgan 
gruntlarda ushbu usulni qo’llash samarali natija beradi Shundan kelib chiqib, sement 
yordamida o'rta va yirik qumlar, tosh-shag'allar va, ayniqsa, seryoriq qoya gruntlar 
qotirish maqsadga muvofiqdir.
Sement qorishmasini purkash maqsadida ishlatiladigan moslama 20-40 mm 
diametrli quvirdan yasalib, uning ostki qismiga 3-6 mm.li teshiklar bir-biridan' 5-25 
mm masofada joylashadi. Y ig’ma qurilmali ushbu quvirlar birjoydan ikkinchi joyga 
oson ko’chirish maqsadida uzunligi 1,5 m li alohida bo'laklardan tashkil topadi. 
Chuqurlashtirish jarayonida ular maxsus moslamalar yordamida ulanadi.
Turli organik moddalar va changsimon zarralarga serob gruntlar qorishma 
yuborishdan oldin bosim ostida oddiy suv yordamida yuviladi. Natijada g'ovaklar 
tozalanib, zarralami namlashga sarflanadigan suv miqdori kamayadi.
Qorishma tarkibidagi sement va suv miqdori gruntlaming suv shimish 
qobiliyatiga bog'liq ravishda 1 
0,4 dan 1 
10 gacha, chuqurlararo masofo ос- ' n 
dan 3,0 metrgacha o'zgarishi mumkin.
Gruntni 
sifatli qotirish maqsadida yuqori navli (300 dan ortiq) sement 
ishlatiladi. Nav tanlash masalasi, asosan, zamin mustahkamligi, sizot suvlarining 
harakati va ulaming sementga nisbatan zarari darajasiga bog'lab hal etiladi.
Amaliy tajribalar natijasi sement yordamida quyidagi mustahkamlik ko'lamiga 
erishish mumkin ekanligini ko'rsatgan: seryoriq qoyalarda - 1,2-1,7 m; yirik zarrali 
gruntlarda - 0,7-1,1 m; yirik va o'rtacha yirik qumlarda - 0,25 -0,8 m va mayda 
qumlarda 0,1 - 0,3 m. Shuningdek, qorishmani yuborish bosimi grunt g'ovaklari va 
yoriqlarining o'lchamlariga moslab tanlanadi. Masalan, 1 metr oraliqni qotirish 
uchun qoyali va yirik zarrali gruntlarda - 0,25 atm; qumlarda esa 0,5 -1,0 atm gacha 
bosim ta’sir ettirish lozim.
Sement yordamida qotirilgan gruntlaming mustahkamligi 3,0- 4,0 MPa va undan 
ham yuqori bo'lishi mumkin.
Suyuq sopol yordamida qotirish uchun ham qorishma yuborish imkoniyatini 
beruvchi yirik zarrali gruntlar tanlanadi. Prof. Rjanitsin B. A. (1930 y.) ishlab 
chiqqan qo'sh qorishmali usul, ayniqsa, kecha-kunduz davomida 2-80 metr 
suv 
sizdirish qobilyatiga ega bo'lgan qumli gruntlami qotirishda kutilgan natijani beradi.
Mazkur usulda gruntning g'ovaklariga suyuq shisha (Na20.Si02) bilan kalsiy 
xlor (СаСЬ) aralashmasi suyuq holida yuboriladi. Bu ikkala moddaning qorishmasi 
grunt g'ovaklaridagi suv bilan kimyoviy aralashib tez qotuvchan xususiyatga ega 
bo'lgan qattiq modda - gel kremniy kislota (II
4
S
1
O
2
) hosil qiladi. Ushbu holatda 
quyidagi kimyoziy jarayon ro'y beradi:
Na20.Si02 + CaCl2 + 2H20 = H4Si02+Ca(OH)2+ 2NaCl.
Sizdirish koeffitsiyenti kecha-kunduzda 5 metrdan kam bo'lgan mayda qum va 
changsimon gruntlami mustahkamlashda kalsiy xlor o'rniga fosfor kislotasidan 
(H
3
PO
4
) foydalanish mumkin. Bu esa gruntda ma’lum darajada bog'lanish kuchi 
hosil qiladi.
Tarkibida CaCl2 tuzlari, ya’ni organik moddalar qoldig'i bo'lgan gruntlami 
qotirish uchun prof. Askalonov V. V (1949 y.) bir qorishmali usul qo'llagan. Unda
1 7 9

---

grunl g ’ovaklariga xech qanday qo'shimchasiz suyuq shisha yuboriladi, u esa, o'z 
navbatida, grung tarkibidagi СаС1г bilan qo'shilib, yuqoridagidek gelkremniy kislola 
hosil etadi. Hozirgi vaqtda bu usuldan lyoss va lyossimon gruntlami qotirishda keng 
foydalanilmoqda. Ayniqsa, suv sizdirish koeffitsiyenti kecha-kunduzda 0,1 -2,0 metr 
atrofida bo'lgan lyosslarda bu usulni qo'llash yahshi natija bermoqda.
Suyuq sopol qorishmasini gruntga yuborish jarayoni ham sementlash 
usulidagidek maxsus moslamalar yordamida bajariladi. Mazkur moslamalami ostki 
qismlaridagi teshiklaming o'lchami 1- 1,5 mm ni tashkil etadi.
Suyuq sopol qorishmalari yordamida gruntning qotish ko'lami 0,4-1,0 metmi 
tashkil etadi. Qorishma yuboruvchi moslamani 15- 20 metr chuqurlikkacha tushirish 
mumkin,
E lektr yordamida qotirish usuli Reys F.F. (1809 y.) kashf etgan loyli 
gruntlardagi suvning elektrosmotik harakatiga asoslangan. M a’lumki, loyli grunt 
zarralarini ko'p miqdordagi suv qobiqlari o'rab turadi. Ularda doimo turli kimyoviy 
elektr jarayonlar yuz berib, tabiiy bosimlar ta’sirida loylar asta-sekin yumshoq 
holatdan yarim qattiq, so'ng qagtiq holatga o'zgarib turadi.
Agar loyli gruntga o'zgarmas elektr toki ta’sir ettirish jarayonida 
mahkamlovchi suyuq qorishma yuborilsa, yuqoridagi jarayon jadallashadi. Unda 
musbat o'tkazgichdan (katod) manfiy (anod) tomon sari suv harakati boshlanadi. 
Shu bilan birga muallaq holatdagi mayda zarralaming oqib kelishi natijasida musbat 
o'tkazgich atrofidagi suvning quyqalanish holatini kuzatish mumkin. Katoforez deb 
nomlanuvchi mazkur holat suv qobig’idagi moddalami o'zgarishi bilan bog'liq 
bo'lib, vaqt o'tishi bilan asta- sekinlik bilan loylami qotishiga olib keladi.
Elektr toki yuborish jarayonida grunt qa’riga o'matilgan anod quvirlari 
yordamida yig'ilgan suv so'rib olinadi. Bu vaqtda qotishni tezlashtirish maqsadida 
katod quvirlari orqali suyuq sopol yuboriladi. Shuning uchun ham grunt qa’riga 
kiritilgan barcha quvirlar serteshik bo'lishi lozim.
Amalda o'tkazilgan tajribalar elektr yordamida qotirish usulidan sizdirish 
koeffitsiyenti 
kechayu-kunduzda 
0,01 
metrdan 
kam 
bo'lgan 
loylami 
mustahkamlashda foydalanishiing afzalligini isbotladi.
Sun’iy mo‘m lar yordamnda gruntni qotirish usuli Rossiyaning “Zamin va 
yer osti inshootlari ilmiy tadqiqot ilmgohi” (NIIOSP) olimlari tomonidan 1956 yilda 
amaliyotga tadbiq etilgan. Bu usul yordamida, asosan, qumlar va lyossimon gruntlar 
qotiriladi.
Hozirgi vaqtda karbomid va furfurol kabi mo'm turlari ushbu maqsadda keng 
qo'llanilmoqda. Suniy ravishda hosil qilinuvchi ushbu mo'mlaming tarkibi an ch a 
murakkab. Tashqi ko'rinishdan to'q qora rangli suyuq holatdagi ushbu mo’mlar 
suvda oson erish xususiyatiga ega. Bunday mo'mlar yordamida qotirilgan 
gruntlaming mustahkamligi 1,0-5,0 MPa oralig'ida o'zgaradi.
Gruntga yuborishdan oldin mo'mlar suv bilan aralashtiriladi, natijada ulaming 
yopishshqoqlik hususiyati kamayib, grunt g'ovaklariga oson kiradi. Suyuq mo’mlami 
grunt g’ovaklariga yuborish yuqoridagi usullardagidek 
maxsus moslamalar 
yordamida olib boriladi. Bunda suv sizdirish koeffitsiyenti kechayu kunduzda 0,5-
1 8 0

---

5,0 metr boMgan qumlarda va 0,1-2,0 metrli lyossimon gruntlarda samarali natijaga 
erishiladi.
Gruntga yuborilgan mo'mlarga tuz kislotasining 2-5% qorishmasi qo'shilsa 
ulaming qotish jarayoni bimecha martaga tezlashadi. Mo'mlar yordamida qotirish 
ko'lami 0,6-1,0 metr oraliqda yuz beradi.
Issiqlik ta’sirida qotirish usulidan o'ta cho'kuvchan lyoss va lyossimon hamda 
serg'ovak qumli loylami qotirishda foydalaniladi.
Issiqlik ta’sirida qotirishning ikki usuli mavjud. Birinchisi Ostashev N. A. taklif 
etgan korxonalaming 
gazidan foydalanishga asoslangan usul. Bunda shaxmat 
shaklda oldindan qazilgan kvadratlar uchidagi chuqurlarga 600-800° haroratli issiq 
havo yuboriladi.
Ikkinchi usul Litvinov I. M. kashfiyotiga mansub. Bunda kavlangan chuqurlar 
ichida gazga aylanuvchi suyuq, yoki qattiq holatdagi yonilg'i yoqiladi. Yonish 
vaqtida hosil bo'lgan harorat 1000° gacha yetadi. Bajarish nuqtai nazaridan yengil, 
iqtisodiy tomondan esa qulay bo'lgani uchun ushbu usul oldingisiga nisbatan keng 
qo'llaniladi. Unda 10-20 sm li chuqurlar to'rtburchak, yoki shaxmat shaklida 2-3 
metr oraliqda joylashtiriladi. Chuquming o ’lchami, oldingi usullardagidek, tashqi yuk 
tasiridan gruntning siqilish qatlami qalinligi bilan belgilanadi. Gruntga yuboriluvchi 
issiq havoning xajmi 
1 metr 
chuqurga 
10-40 m3 orasida o'zgaradi. 
Suyuq 
yonilg'i esa shu hajmga 100 kg atrofida sarflanadi. Yonish jarayoni 5 - 1 0 kun davom 
etib, 1,5 -2,5 m atrofidagi gruntni qamraydi. Shundan so'ng hosil bo'lgan chuqurlik 
shibbalangan mustahkam grunt bilan to'ldiriladi. Yonish natijasida lyoss gruntlari 
mustahkamlanibgina qolmay, balki o'ta cho'kish qobiliyatini ham yo'qotadi. Ammo 
uning suv sizdirish qobidiyati sezilarli darajada ortadi.
1 8 1

---

14 bob. O 'T A C H O 'K U V C H A N G R U N T L A R D A P O Y D E V O R
L O Y IH A L A S H
14.1 U m um iy m a’ lum otlar
Oddiy cho'kishdan farqli o'laroq,