М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

(p4
) miqdorini 
aniqlash (III- bosqich).
2
) zamin mustahkamligining buzilishi bilan bog'liq bo'lgan yuqori yuk 
(p„
) 
qiymatini belgilash (II- bosqich).
*4.2. Z am inning zo 'riq ish holatlari
K ichik m aydon gruntining m u stah k am lik va tu rg ’u nlik sh a rtla ri. Zamin 
zo'riqishlarining urinma tashkil etuvchilari o'zgaruvchan bo'lib, ulam ing miqdori 
nuqtaning koordinatalari va nuqta yotuvchi kichik maydon yuzasining joylashuviga 
bogliq. Shu bilan birga gruntning siljishga qarshilik 
ko'rsatkichi 
(тт )
ham 
o'zgarm as miqdor emas.
Bulami nazarda tutilsa zamin bo’ylab zo ’riqishlaming tarqalishi va ulaming 
miqdorini istalgan nuqtada yotuvchi o ’ta kichik maydonga moslab aniqlash 
maqsadga muvofiq bo’ladi.
M azkur holat uchun gruntning siljishga nisbatan 
mustahkamligi va 
turg'unligi zahira koeffitsiyenti 
yordamida quyidagicha aniqlanishi mumkin:
K , = ^
(4.1)
max
Bu ifodadan quyidagi vaziyatlar yuzaga kelishi ko'rinadi.
1
) agar 
=
(-^
3
=
1
) ro’yobga chiqsa, grunt muvozanat holatda bo'ladi 
(yuqori muvozanat holat);
2
) 
( ' ^ < ') vaziyatda 
grunt turg'unligi buzilib, muvozanatdan 
tashqari holat yuzaga keladi;
3) 
71
T m
esa gruntda m a’lum darajada zahira turg'unligi mavjud 
bo'lib, muvozanatgacha holat deyiladi.
E lastiklik nazariyasi h u losatarini g ru n tg a ta d b iq etish sh artlari. 
Yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ravshanki, har qanday inshoot zaminining 
turg'unlik darajasini baholashda unda vujudga keluvchi zo'riqishning tik yo’nalgan 
va urinma tashkil etuvchilarini 
oldindan bilish zarurati tug’iladi. Lekin bu 
ko'rsatkichlam i aniqlash ancha murakkab, chunki ular nihoyatda beqaror bo'lib,
47

---

nafaqat kuzatish nuqtasining o'rniga, balki 
ta’sir etuvchi yukka nisbatan uning 
joylashuviga qarab ham o'zgaradi.
Zamin zo'riqish holatini hisoblash ishlarida ko'pincha elastiklik nazariyasi 
ilmining amaliy hulosalaridan foydalaniladi. Ma’lumki, gruntlar to'laligicha elastik 
jism emas, aksariyat hollarda ularning umumiy 
deformatsiyasida qoldiqli qism 
elastik qismiga nisbatan ko'proqni tashkil etadi. Shuning uchun elastiklik 
nazariyasini gruntlarga m a’lum shartlar asosida latbiq etish mumkin.
N. M. Gersevanov va V. A. Florinlar tomonida ushbu sohada olib borilgan 
nazariy izlanishlar bosim bilan deformatsiya o'zaro monand bo’lgan har qanday 
jism ga elastiklik 
nazariyasi 
qonuniyatlarini to’g ’ridan to’g’ri qo’llash 
mumkinligini ko’rsatgan. M a’lumki, chiziqli deformatsiyalanuvchi bunday jismlar 
Guk qonuniga mos kelad.
Shu bilan birga yuqori zichlikka ega bo’lgan gruntlar nisbatan kichik miqdorli 
yuk ta ’sirida chiziqli deformatsiyalanishi ko’plab amaliy kuzatuvlardan m a’lum. 
Qoya gruntlar lo’laligicha elastik jism ekanligi ham etirof etilgan.
Prof. N. N. Maslovning la’kidlashicha, gruntning zarralari maydalashgan sari, 
undagi ichki bog'lanish (bikr va yumshoq) kuchlar miqdorining ko’payishi, hamda 
poydevor chuqurligining ortishi ham unda yuz beruvchi drtbrmarsiyani chiziqli 
holalga yaqinlashtiradi. 
Ushbu masala, ayniqsa, 
loyli gruntlarga nisbatan 
ahamiyatlidir. Chunki o 'ta mayda zarralardan tashkil topgan mazkur 
gruntlar 
m a’lum darajada cheklangan yuklar ta’sirida Guk qonuniniga bo’ysinish'i amalda 
isbollangan.
Yuqorida so’z yuritilgan masalalami bayon etishdan maqsad zamin gruntlari 
holatlaridan kelib chiqib, ulami elastiklik nazariyasi qonuniyatlariga bo'ysundirish 
uchun tashqi yuk qiymatini m a’lum darajada cheklashdan iboratdir.
Z am inning zo’riqish hoiatlari. Zamin qa’ri bo'ylab zo'riqishning tarqalish 
holatini o’rganish elastik yarimfazo holatini ladqiqotlash asosida olib boriladi. 
Yoliq lekislik oslida turli tomonga uzluksiz (arqaluvchi elaslik jism gruntlar 
mcxanikasida 
elastik yarimfazo
deb yuritiladi. Bunda o'zaro farqlanuvchi uch 
masalaga ducli kelish mumkin.
1
.Kichik o'lchamli yuza bo'ylab tashqi yuk la ’sirida zamin 
qa’ridagi istalgan bo’lak uch o ’lchamli zo’riqishlar oslida 
bo’ladi, ya’ni tik yo'nalgan uchta siquvchi (yotiq yo'nalgan oltita siljituvchi ( ^ . = 
? X.\x ,y =
Г ,.;Г„ = Г ,,)
zo'riqishlardir. Bunday uch o'lchamli masalalar gruntlar 
mcxanikasida 
fazoviy
masala deb yurililadi.