М еханика грунтов, вклю чает в себе вопросы, касаю щ иеся видам и классиф икациям грунтов, их

„mezon grunt” 
tanlab olinadi. Ushbu 
mezon grunt seysmik nuqtai nazardan yirik masshtabli 
“Seysmik rayonlashtirish” xaritalarda mazkur tegra uchun ko'rsatilgan ballga mos 
kelishi lozim (XV.3-rasm). Masalan, Toshkent shahrining “kichik seysmik 
rayonlashtirish» xaritasini tuzishda mezon grunt sifatida mayda tosh qabul qilingan.
15.1-jadval
*. 
Seysmik koeffitsiyent 
kc ning qiymatlari
Zilzila kuchi kuchi, ball
7
8
9
Seysmik koeffitsiyent
0,025
0,05
0,1
Mazkur tegradagi boshqa gruntlaming zilzila ballini aniqlashda S. V 
Medvedev taklif etgan quyidagi ifodadan foydalaniladi:
к = 1.67[lg(v„, -y m) ~  lg(v* -y k )\, 
(15.6)
bunda: 
к - hisoblash balining mezon gruntiga nisbalan ortiq yoki kamligi;
19 1

---

15. 3-rasm. Seycmik tegralarga bo’linish xarilasi

---

vkI vm - kuzatuv olib borilayolgan va mezon gruntlarda zilzila 
to'lqinlarining tarqalish tezligi;
Yk’Vm - kuzatuv olib borilayolgan va mezon gruntlar zarralarining zichligi.
Umumiy qabul qilingan qoidaga asosan (15.6) ifoda yordamida zilzila ballining 
aniqlashda qo’shimcha ravishda sizot suvlarining sathi hisobga olinishi lozim.
Masalan, agar qumli loy, loyli qum, yoki changsimon gruntlar qallamlarida yer 
osti suvlari inshoot poydevoriga yaqin joylashgan bo'lsa, u holda ushbu gruntga 
nisbatan seysmik ball bir qiymatga oshiriladi va hokazo.
Qurilish maydonining geologik va gidrogeologik shart-sharoitlarini, hamda 
bino va inshootlaming zilzila oqibatida zararlanish holatlarini kuzatishlar natijasi 
“kichik seysmik rayonlashtirish” xaritalaridan foydalanish ba’zi kamchiliklardan 
holi emasligini ko’rsatdi. Ushbu kamchiliklaming asosida katta-katla maydonlami 
seysmik jihatdan teng ballarga birlashtirish yotadi.
Ma’lumki, har qanday zamin gruntlari o'zining tuzilishi va fizik-mexanik 
hossalari jihatidab bir-biridan tubdan farqlanadi. Shuningdek, qurilish maydonining 
tuzilmasi va gidrologik xususiyatlari ham turlichadir. Bunday holda butun bir tegra 
bo'yicha yahlit bir seysmik ballga birlashadigan sharoitni topish xaqiqatdan yiroq.
Shuning uchun har bir alohida qurilish maydonining gruntlarini fizik- 
mexanik, mustahkamlik ko'rsatgichlari va seysmik xususiyatlarini hisobga olgan 
holda hisoblash ballini aniqlash inshoot mustahkamligini ta’minlashning asosiy 
garovidir.
15.3 „Z ilzilabard osh z a m in la r” usuli
So'nggi yillarda kuchli zilzilalar sodir 
bo’ladigan tegralarda 
ko'plab 
murakkab va noyob inshootlar bunyod etilishi bois ulaming seysmik jihatdan 
mustahkamligini ta’minlash asosiy vazifalardan biri bo'lib qolmoqda.
Shu bilan birga mazkur inshootlar texnik-iqtisodiy tomondan ham qulay 
bo'lishi kerak, chunki 1 ballga oshirib hisoblangan inshoolning tannarxi umumiy 
narxning 4% dan ko'p miqdorga oshib ketishi ma’lum.
Bu esa, o’z navbatida, 
zaminning zilzila ta’siriga nisbatan mustahkamlik 
holatini aniqlashda gruntlaming fizik-mexanik va mustahkamlik ko'rsatgichlaridan 
foydalanishni talab etadi. Zero har qanday inshootning zilzila vaqtidagi turg’unligi 
birinchi navbatda zamin gruntining deformatsiyasiga bog’liq.
Bu mavzuda zarralari bog'langan gruntlaming seysmik holatini aniqlash 
uchun D.D.Barkan tomonidan quyidagi ifoda taklif etilgan:
k s ( h ) = k g r - K
(1 5 .7 )
1 9 3

---

bunda 
кф) - gruntning hisobiy seysmik 
koeffitsiyenti; 
kc - X V .1 jadvaldan olinadigan seysmik 
koeffitsiyent;
kgr - grunt mustahkamligini ifodalovchi 
koeffitsiyent.
Grunt mustahkamligini hisobga oluvchi 
koeffitsiyent inshoot zaminining hisobiy 
bosimi 
p h yordamida quyidagicha aniqlanadi:
2.5
Px
(15.8)
15.4-rasm. Z ilz ila tasirida 
guruntning cho’ kish kocfFsentini 
o ’zgarishi
bunda 2 ,5 - zilzilaga nisbatan o'rtacha 
qarshilikka ega bo’lgan gruntning hisobiy 
bosimi.
Inshoot zamining zilzilabardoshligini baholashda H.Z.Rasulov tomonidan 
taklif etilgan 
„Zilzilabardosh zaminlar" usuli ham ancha qo‘l keladi. Ushbu usul 
nafaqat zamin gruntlarining fizik-mexanik va mustahkamlik ko‘rsatkichlarini va 
inshootning zaminga nisbatan bosimini, balki silzila kuchini ham inobatga oladi.
Mazkur usulga gruntning seysmik mustahkamlik koeffitsiyenti 
k n  asos qilib 
olingan. Ushbu koeffitsiyent qurilish maydonining hisobiy zilzila balini shu 
maydon 
joylashgan tegra uchun o'matilgan ballga nisbatini quyidagicha 
ifodalaydi:
=
a
(15.9)
bunda: 
a s - qurilish maydoni joylashgan tegra uchun belgilangan eng kuchli zilzila 
tezlanishi;
am- muvozanat tezlanishi.
Muvozanat tezlanishi deb shunday zilzila tezlanishiga aytiladiki, uning ta’sirida 
tebranayotgan grunt o‘z mustahkamligini saqlaydi. Demak, zaminga ta’sir etayotgan 
zilzila tezlanishining miqdori muvozanat tezlanishidan yuqori bo'lgandagina grunt 
mustahkamligini yo'qotib, zarralar o‘rtasida o'zaro zichlashuv yuz beradi, aks holda 
esa zamin yahlit holatda tebranishni davom eltiradi.
Muvozanat tezlanishi quyidagicha aniqlanadi:
_ 
2 n g{cT lg
(15.10)
bunda: 
g -jismning erkin tushish tezlanishi;
ст- zaminning istalgan nuqtasiga inshoot og’irligidan uzatiluvchi tik bosim; 
p w- gruntning ichki ishqalanish burchagi; 
cv - gruntning umumiy bog'lanish kuchi; 
y w- gruntning zichligi;
T - tebranish davri;
1 9 4

---

v*— zilzila ko'ndalang to'lqinining tezligi.
Qurilish maydonining seysmik jihatdan shu tegra uchun o'matilgan ballga 
mos kelish sharti (15.9) ifodaga asosan 
km =1,0. Boshqa hollarda, ya’ni km <  1,0 
yoki
A:m> l , 0 bo'lganda qurilish maydonning zilzila ballini tegra balliga nisbatan 
k,„ 
ning miqdoriga mos ravishda kamaytirilishi, yoki oshirilishi tavsiya etiladi.
Zilzilabardosh zaminlar usuli o'zining oddiyligi, murakkab hisoblashlar va 
hech qanday qo'shimcha xarajatlar talab etmasligi bilan ajralib turadi. Shu bilan birga 
uni amaliyotda qo'llanishi qurilish maydonining zilzilabardoshligini baholashda 
yetarli darajada aniq ma’lumotlar bilan bog’liq (1 5 .2 -jadval).
15.4 Z ilzila t a ’sirid a g ru n tn in g m u s ta h k a m lik k o ‘rs a tk ic h la rin i 
o 'z g a ris h i
Zilzila jarayonida grunt qatlamlari bo'ylab bo'ylama, ko'ndalang va yer 
yuzasi bo'yicha tarqaluvchi to'lqinlar hosil bo'lib, grunt zarralariga va g'ovaklardagi 
suv hamda gazlarga ta’sir ko'rsatadi. Natijada siqilish-cho'zilish va siljish 
zo'riqishlari vujudga keladi. Bu vaqtda grunt 
egiluvchan deformatsiya ta’sirida bo'lishi bilan 
birga, ba’zi hollarda uning tuzilmasi buzilib 
zarralar o'zaro zichlanishi ham mumkin.
Ushbu darslik muallifi tomonidan taklif 
etilgan 
„Namlangan gruntlar tuzilmasining 
zilzila 
ta'sirida 
bttzilishi" 
nazariyaga 
asosan nam holatdagi bog'langan gruntlarga 
zilzila ta’sir etganda, ushbu ta’sir dastavval 
grunt zarralari aro bog’lanish 
kuchlari orqali 
qabul qilinadi. 
Ular siljituvchi seysmik 
zo'riqishlar ta’siriga bardosh bersa grunt kvazi 
qattiq jism holida tebranishni davom ettiradi.
Bu jarayonda zarralar aro bog'lanishlar faqat 
elastik xususiyagga ega bo'ladi.
Demak zarralari bog'langan gruntlar 
tuzilmasining 
seysmik 
zo'riqish 
ta’sirida 
buzilishi ulaming siljishga qarshi ko'rsatkichlarining o'zgarishiga bog'liq ekan.
Gruntlaming siljishga qarshi ko'rsatkichlari ulaming siljituvchi tashqi 
kuchlarga nisbatan bo'lgan asosiy mustahkamligi bo'lib, ular bosim ta’siri va 
zarralaming o'zaro bog'lanish holatiga qarab o'zgaradi.
J
/ 0
.V /
/О
Ж /
f t O