M e t r o L o g I y a V a s t a n d a r t L a s h t I r I s h

4.3-rasm. Spiralsimon
parrakli suyuqlik schyotchigi.
(4.5)
N = n r = - - Q r .
Parraklaminng shakliga ko'ra tezlik schyo&hiklari ikki guruhga: 
spiralsim on va qanotli guruhga bo'linadi. Spiralsim on parraklar 
o'lchanayotgan oqim ga nisbatan parallel, qanotli parraklar esa oqim 
o'qiga p erpendikular joylashadi.
Spiralsim on parrakli tezlik schyotchiklari k o 'p m iqdordagi 
suv sarfini o 'lch ash d a ishlatiladi.
Bu schyotchiklar 50. . .200 m m shatrli o 'tish g a m o'ljallanib, 
sarfiii 70...1700 m 3/soatva±2...3% xatolik bilan o'lchaydi. M uhitning 
bosim i 0,98 m P a (10 kgk/sm 2) dan oshmasligi kerak. Suyuqlikni 
p arrak k a k eltirish, schy otch ik ka kirish usuliga k o 'r a qan o tli 
schyotchiklar b ir parrakli va k o 'p parrakli turlariga bo'linadi. 
Bunday schyotchiklarda suyuqlik asbobning parraklariga tengensial 
ravishda yo'naltiriladi. Parrakli schyotchiklar agressiv bo 'lm ag an 
oqim da ishlasa va oqim tem peraturasi 30°C dan oshm asa, ulam ing 
parragi plastm assadan tayyorlanadi. O qim tem peraturasi 90°C dan 
yuqori bo'lsa, parraklar jezd an tayyorlanadi.
4.3. B osim lar farqi o ‘zgaruvchan s a rf o 'lch ag ich lar
Truboprovodlardagi suyuqlik, gaz va bug' sarfini bosim lar 
farqi o'zgaruvchan sarf o'lchagichlar bilan o 'lchash keng tarqalgan 
va yaxshi o'rganilgan. Sarfni bunday usul bilan o 'lch a sh suyuqlik 
yoki gaz o 'tay o tg an truboprovodda kichik d iam etrli to 's iq —
68

---

diafragm a, soplo yoki V enturi soplosi o 'm a tish natijasida hosil 
b o 'la d ig a n m o d d a p o te n sia l en erg iy a si (sta tik b o s im i)n in g
o'zgarishini o'lchashga asoslangan. Kichik diametrli to 'siq vazifasini 
bajaruvchi toraytirish qurilmasi truboprovodda o 'm atilib , m ahalliy 
torayishni hosil qiladi. Suyuqlik, gaz yoki bug' truboprovodning 
kesimi toraygan joydan o'tayotganida uning tezligi oshadi. Tezlikning 
va binobarin, kinetik energiyaning ortishi oqimning kesimi toraygan 
joyida potensial energiyaning kamayishiga olib keiadi. Bunda to'siqdan 
keyingi statik bosim und an oldingi statik bosim dan k am b o 'lad i. 
Shunday qilib, m o dd a toraytirish qurilm asidan o 'tish d a bosim lar 
farqi hosil b o 'lad i (4.4-rasm ). Bu 
bosim lar farqi oqim tezligi va m o d a 
sarfiga m utanosib b o 'ladi. D em ak, 
to ray -tirish qurilm asi hosil qilgan 
b o s im la r fa rq i tr u b o p r o v o d d a n
o'tayotgan m odda sarfming o'lchovi 
b o 'li s h i m u m k in . S a rfn in g s o n
q iy m a ti 
e s a
d i f m a n o m e t r d a
o'lch an g an bosim lar farqi b o 'y ich a 
aniqlanadi.
Suyuqlik, gaz v a b u g 'la m in g
sarfini o 'lc h a sh u c h u n to ray tirish
qu rilm asi sifatida stan d artli diaf- 
ragm alar, soplolar, V eturi soplosi va 
V enturi trubasi ishlatiladi.
(4.4-rasm , 
a)
da k o 'rsa tilg an
diafragm a du m aloq teshikli yupqa 
diskdan iborat. Teshikninng markazi 
tru bo pro vo d o 'q id a yotishi kerak.
O qim ning torayishi diafragma oldida 
b o s h la n a d i v a u n d a n o 't g a c h ,
m a ’lum m asofadan so'ng, o'zin in g 
m inim al kesimiga erishadi. U n d an
k e y in o q im t o b o r a k e n g a y ib , 
tru b o p ro v o d n in g t o 'i i q k esim ig a
69
4.4-rasm . Bosimlar farqi 
o'zgaruvchan sarf 
o'lchagichlar sxemasi.

---

erishadi. 4 .4-rasm , 
a
da egri chiziq orqali tru b o p ro v o d devorlari 
b o 'y ich a taqsim langan bosim ning o'zgarishi tasvirlangan; shtrix- 
p u n k tir chiziq bilan trub oprovod b o 'y ic h a taqsim langan bosim ni 
tasvirlovchi egri chiziq ko'rsatilgan. K o 'rinib turibdiki, diafragm a 
o r q a s id a b o s im d a s tla b k i q iy m a tig a e r is h m a y d i. M o d d a
d ia fra g m ad an o 'tg a n d a , d ia frag m a o rq asid ag i b u rc h a k la rd a
„ o 'lik " z o n a h o sil b o 'la d i. Bu y erda b o sim lar farqi natijasida 
suyuqlikning teskari yo'nalishidagi harakati yoki ikkilam chi oqim
paydo b o 'la d i. S u y uqlikning qovushoqligi hisobiga ikk ilam ch i 
o q im b ir-b irig a q a ra m a -q a rsh i h a ra k a t qilib, u y u rm a la r h o sil 
qiladi. B unda diafragm a orqasida birm uncha energiya sariflanadi, 
dem ak bosim ham m a ’lum darajada kamayadi. D iafragm a oldidagi 
z a rra c h a la r y o 'n a lish in in g o 'z g a rish i va u la m in g d iafrag m a 
orqasidagi qisilishi p o te n sial en ergiyaning o 'zg arish ig a deyarli 
t a ’sir k o 'rsa tm a y d i.
(4.4-rasm ,